یعقوب توکلی: مجاهدین خلق و گروه‌هایی مانند فرقان از دل نهضت آزادی خارج شد
یک مورخ گفت: احمد قوام در ۳۰ تیر در راستای مقابله با نهضت ملی شدن صنعت نفت و هماهنگی شاه و انگلستان به قدرت رسید. نخست وزیری قوام در آن دوره تاریخی علیه نهضت ملی شدن صنعت نفت و خودکشی یک نخست وزیر کهنه کار بود.
تاریخ انتشار: ۱۸:۰۱ - ۳۰ تير ۱۳۹۶ - 2017July 21
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی - فارس نوشت: قیام سی تیر 1331 در تاریخ معاصر ایران یکی از فرازهای به یاد ماندنی است. روند رویداد و نتایج به دست آمده همگی گویای موفقیت جناح مردمی در مواجهه با دربار و حامیان داخلی و خارجی آن می‌باشد.این واقعه شاید تنها نمونه‌ای باشد که در آن شاه مجبور به تمکین از قانون اساسی شد و از اختیاراتی که در دوران حکومت خود به شکل سنتی هر چند برخلاف قانون اساسی در دست داشت، به دلیل حضور مردم در صحنه و وحدت بین رهبران سیاسی چشم‌پوشی کرد.در اختیار گرفتن زمام امور قوای نظامی و انتظامی از سوی دکتر محمد مصدق رویدادی منحصر به فرد در تاریخ دوران پهلوی به حساب می‌آید که در سال‌های بعد تکرار نشد.این قیام هر چند نقطه اوج تجلی وحدت رهبران نهضت ملی شدن نفت و یکپارچگی مردم بود، اما در ادامه حرکت به دلیل بی توجهی برخی از سیاستمداران و فرصت‌طلبی بعضی دیگر استمرار نیافت و در نهایت به شکنندگی انجامید. *قیام سی تیر را می توان از نظر تاریخی اوج وحدت جریان مذهبی و ملی گرا دانست. اما در دروه های تاریخی دیگر کمتر این دو نیرو توانستند در کنار هم باشند دلیل این امر چه می تواند باشد؟در دوره های مختلف تاریخی مانند نهضت مشروطه، جنگ جهانی اول و دوم وحدت و اشتراک در هدف بین جریان مذهبی و ملی اتفاق افتاد. که باعث نزدیکی این دو جریان شد. اوج وحدت جریان ملی گرا و مذهبی در دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت و قیام سی تیر اتفاق افتاد. در دوران انقلاب نیز وحدتی حاصل شد.قیام سی تیر زمانی اتفاق افتاد که رهبر جریان ملی شدن صنعت نفت محمد مصدق آماج یک دسیسه ملی قرار گرفت. آن دسیسه سیاسی امتناع از دادن اختیارات وزارت دفاع و ارتش به نخست وزیر توسط شاه بود. دکتر مصدق در برابر این مسئله ایستادگی کرد و چون با شاه به تفاهم نرسید. بدون هماهنگی با بقیه رهبران نهضت ملی شدن صنعت نفت از مقام نخست وزیری استعفا داد.رهبران دیگر نهضت، از رادیو خبر استعفای مصدق را شنیدند خبر شوک بزرگی به همه طرفدارن و سیاسیون نهضت ایجاد کرد و آنان استعفای نخست وزیر را اقدام علیه نهضت تلقی کردند و به همین دلیل به میدان اعتراض آمدند. نخست وزیری قوام السلطنه به منزله بازگشت استبداد و استعمار و از بین رفتن نتایج نهضت ملی شدن صنعت بود.طرفداران ملی شدن صنعت، مهمتر از همه آیت الله کاشانی از قدرت مردمی که در اختیارش بود در برابر دربار و قوام استفاده کرد و مردم را به خیابان ها دعوت کرد. موج گسترده اعتراض مردمی باعث شد دولت قوام شکل نگیرد. شاه مجبور به برکناری قوام السلطنه شد تا آنجای که قوام خبر برکناری خود را از رادیو شنید.* آیا امکان همکاری بین جریان ملی گرا و مذهبی وجود داشت ؟ یا اساسا از دو جریان متباین و متضاد هستند که امکان اشتراک ندارند؟ناسیونالیسم در ایران به چند دسته تقسیم می شود. یکی از نخستین گرایش ملی گرایی در ایران ملی گرایی است که به ایران باستان تمایل دارد. که نه تنها اشتراکی با جریان مذهبی ندارد بلکه به نوعی ضد دین نیز است. نوع دیگر ناسیونالیسم ملی گراست که سکولار هست. اما ضد دین نیست. نوع دیگر ناسیونالیسم ملی گراست که ضد استعماری نیز است که از دل ناسیونالیسم ملی گرا برخاست. ملی گرای ضد استعماری با روحانیت اشتراک پیدا کرد. بنابراین بدنه ای که در قیام سی تیر مشارکت کردند ناسیونالیسم باستانگرا نبودند که امثال سید حسن تقی زاده و پرویز ناتل خانلری نماینده آنان هستند. نتیجه این جریان ملی گرا ایستادگی در برابر استعمار و استبداد است. در جریان انقلاب اسلامی ناسیونالیسم ملی گرا که کریم سنجابی نماینده آن است در مقطعی با انقلاب اسلامی همراه می شوند. وقتی از امام پرسیدند آیا شما با جریان ملی گرا به تفاهمی رسیدید امام می گوید: تفاهمی بین ما صورت نگرفته است. آقایان به فرانسه آمدند و من مواردی را گفتم و آقایان پذیرفتند و رفتند. بعد از یه مدت از پیروزی انقلاب اسلامی همین جریان ناسیونالیسم ملی گرا برای اجرای احکام اسلام از انقلاب فاصله گرفت. امام هم فاصله را با همان فتوای مشهور تایید کرد. مبنی بر ایتکه جریان ملی گرایی با جریان اسلامی جدا هستند. امام رهبر نهضت ملی شدن صنعت نفت را در حوزه جریان اسلام گرا نمی داند. تحلیل امام درست و منطبق با امر واقع است.*جریان نهضت آزادی به رهبری مهندس بازرگان که مقید تر به اسلام شخصی بودند نیز نتوانست اتحاد خود را با جریان اسلامی به رهبری امام حفظ کند.جریان نهضت آزادی سعی کرد با حفظ انگاره های ملی گرایانه به انگاره های اسلامی هم بپردازد. در این مسئله دچار نوعی التقاط شد. آقایان در حوزه اسلام شخصی افراد مقید و معتقدی هم بودند و حتی اختلاف آنان با جریان ملی بعد از درگذشت آیت الله بروجردی شروع شد. طیف مذهبی جریان ملی اظهار علاقه کردند مراسم ختمی برای آیت الله بروجردی برگزار کنند که طیف سکولار ملی گرایی نپذیرفتند.جریان مذهبی ملی گرا با آیت الله بروجردی همکاری داشتند. هزینه مدرسه کمال را آیت الله بروجردی تامین می کرد. نوع برداشت مهندس بازرگان و دوستانشان ملهم از روش شناسی علمی ـ تجربی بود به همین دلیل نتوانستند انگاره های دینی را به طور کامل بربتابند. عدم تبعیت از مرجعیت و برداشت از قرآن بدون اینکه در علوم دینی تخصص داشته باشند موجب شد از دل نهضت آزادی مجاهدین خلق و گروه های مانند فرقان خارج شوند که با وجود ظاهر آزاد اندیشانه ای که داشتند خشن ترین جریان فکری را علیه جریان مذهبی تشکیل داند. جریان ملی و مذهبی هیچ وقت سازمان مجاهدین خلق را و ترور های دهه 60 را به طور جدی محکوم نکردند.*استعفای مصدق در آن برهه تاریخی در اوج قدرت را می توان یکی از اشتباهات مصدق برشمرد. حتی یکی از نقاط اختلاف مذهبی ها و ملی گرا ها از اینجا شروع شد؟دکتر مصدق بدون هماهنگی با سایر رهبران نهضت استعفا کرد. پشت نهضت را خالی کرد. حال پرسش اینجاست اگر آقای کاشانی مردم را بسیج نمی کرد استعفای دکتر مصدق تحقق می یافت قوام نخست وزیر می شد. بعدا آقایان ملی گرا ها می گفتند چرا آیت الله کاشانی کاری نکرد؟! اما پرسش اصلی این است چرا مصدق استعفا داد؟ همچنان که در کودتای 28 مرداد دارند یقه گیری تاریخی می کنند که چرا آیت الله کاشانی اقدامی نکرد. اما پرسش اصلی اینجاست شما چرا ایستادگی نکردید؟ اشتباهی که خودشان مرتکب شدند را به گردن دیگران می اندازند. شما اشتباه کردید مقدمات کودتا را جدی نگرفتید. وقتی تعلل کردید و تعلل شما تبدیل به فاجعه شد دیگران باید به حل تعلل شما بپردازند. قیام 30 تیر اقدامی از سوی آیت الله کاشانی و مردم بود برای حل تعلل دکتر مصدق در 28 مرداد طلب دارند که چرا آیت الله کاشانی نیامد تعلل ما را حل کنند.چرا حزب توده نیرو های نظامی خود را به خیابان نیاورد؟ شما وقتی رهبری نهضت را به دست گرفتید باید مسئولیت آنرا هم بپذیرید. حداقل تا همان اندازه ای که در برابر شرایط کودتا آماده نشده بودید مسولیت بپذیرید. چرا اصرار دارید بار تاریخی این شکست را به گردن دیگران بیاندازید.*وضعیت آن روزگار و دخالت بیگانگان در شرایط سی تیر را برای ما توضیح می دهید؟ما برای همه بزرگان نهضت ملی احترام قائل هستیم. احترام بسیاری هم قائل هستیم. صرفه نظر از انتقاداتی هم داریم. تجربیات تاریخی خاصی هم داریم. به باور من اوج عقلانیت تاریخی ملت ما امام است. امام در تحلیل آن دوره به این نتیجه رسید سیطره غرب و استبداد با هم از ایران رانده شود و برای این ایده راهکار عملی پیدا کرد. امروزه ایران بر سر سفره عقلانیت تاریخی امام خمینی نشسته است و تاریخ را قضاوت می کند.*امام خمینی(ره) در ایران مردم را وارد تاریخ کرد و توانست مردم را وارد عرصه عمومی کشور کند. در 30 تیر آیت الله کاشانی نیز موفق شد با دعوت از مردم به قیام شمه ای از حضور مردم در سیاست به رخ دربار بکشد؟امام منتقد روش سیاسی آیت الله کاشانی بود و می گفت آیت الله کاشانی باید برای اسلام کار کند نه برای سیاست. امام فرمود من این سخن را کتبی و شفاهی به آیت الله کاشانی گفتم. ایشان توجهی به سخن من نکرد سیاستمدار دستگاهی شد که شاه رئیس آن بود. حتی به مصدق هم ایراد می گیرد که وقتی قدرت داشت چرا شاه را برکنار نکرد. وقتی انقلاب کرد فرمود: بفشارید سر این مار را تا خفه شود. اجازه ندهید استبداد برگردد. لذا امام اوج عقلانیت تاریخی ماست. مقایسه مصدق با امام ظلم به تاریخ و امام است. ما برای آقای مصدق که با ذهنیت اشرافی علیه استعمار ایستادگی کرد احترام قائل هستیم. اما راه حل مسایل ما نبود.*برخی از روشنفکران با توجه به اقدامات احمد قوام در تخلیه نیرو های شوروی از آذربایجان بر این اعتقاد هستند اگر نخست وزیری قوام با مقاومت آیت الله کاشانی و مردم روبه رو نمی شد. می توانست مسئله نفت را حل کند.احمد قوام کار های دیگری هم کرد. به طور مثال در جریان اشغال کشور توسط متفقین کار های مختلفی برای غربی ها انجام داد. یک قلم کاهش ارزش پول ملی بود. این اقدام قوام به نفع غارت کشور شد. قوام در این مسیر آدم ضد استعماری نیست. قوام در خوشبین ترین حالت یک ناسیولیست ملی گراست. قوام حزب دموکرات را در چارچوب سیاست های آمریکا تعریف می کرد. مواجهه قوام در جریان آذربایجان خارج از این چارچوب نیست. تخلیه آذربایجان توسط شوروی بر اساس توافقی که دول پیروز در ایران داشتند که ایران را تخلیه کنند. باید انجام می شد قوام تلاش بسیار کرد تا توانست شوروی را مجاب کند آذربایجان را تخلیه کند. این گونه نیست این اشرافیت سیاسی کار خیر انجام نمی داد چرا کار خیر هم انجام می داد. قوام در بین اشراف سیاسی آن دوره مانند سهیلی و وثوق الدوله خیر الموجودین است. قوام کسی بود که سلطنت رضاخان را نپذیرفت.اما قوام در 30 تیر در راستای مقابله با نهضت ملی شدن صنعت نفت و هماهنگی شاه و انگلستان به قدرت رسید. به طور طبیعی نخست وزیری قوام در آن دوره تاریخی علیه نهضت ملی شدن صنعت نفت بود. *چرا آقای قوام در اواخر عمر دست به خودکشی سیاسی زد. یعنی با توجه به مجموعه فکری قوام این اقدام قوام پذیرفته شده است؟بله. برای قوام پذیرش نخست وزیری بازگشت به قدرت بود. قوام پس از اختلافات با شاه بر سر قانون اساسی از سیاست کنار گذاشته شد.بد نیست مخاطبان بدانند یکی از حوزه های وحدت ملی گرا ها و روحانیون اعتراض 53 نفر از روحانیون به تغییر قانون اساسی توسط شاه بود.قوام السلطنه نیز از جمله کسانی بود که به شاه اعتراض می کند و این اعتراض قوام به نامه نگاری با شاه منتهی می شود. شاه لقب قوام را پس می گیرد. قوام پس از مدتی از قدرت کنار زده می شود. به نظر قوام چون در شرایط سیاسی بحرانی به سراغ سیاستمدار کهنه کار مانند او می آیند موفقیت یا حداقل توهم موفقیت محسوب می شود. قوام می خواست دوباره احیا شود. اما اگر قوام در آن دوران تاریخی پست نخست وزیری را نمی پذیرفت به عنوان کسی که در برابر تغییر قانون اساسی مقاومت کرد قهرمانانه از دنیا می رفت. 
