پایگاه مركز اسناد انقلاب اسلامی؛ پتانسیل موجود در ماه محرم و عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) باعث ترس و واهمه رژیم پهلوی شده بود؛ لذا رژیم تلاش می‌كرد تا به شیوه‌های مختلف مراسم این ماه را كنترل كند. این موضوع از دهه 400 با شدت بیشتری انجام گرفت. در كتاب "محرم و انقلاب اسلامی" كه توسط مركز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده درمورد ترس رژیم از مراسم عزاداری ماه محرم 422 و تلاش دستگاه پهلوی برای كنترل این مراسم آمده است:
آگاهی رژیم پهلوی از برنامه‌های امام‌خمینی(ره)، و دیگر علما برای بهره‌گیری از فرصت عزاداری ماه محرم موجب شد كه رژیم از فرا رسیدن ماه محرم به شدت احساس خطر كند و در پی چاره و راه‌حلی برای كنترل مراسم عزاداری این ماه برآید. در این راستا، ساواك دست به كار شد و برنامه ویژه‌ای برای كنترل عزاداری در محرم سال 42 به مرحله اجرا درآورد.
رئیس سازمان اطلاعات و امنیت قم در گزارشی با عنوان "وضع عزاداری در ایام محرم و صفر" به ریاست ساواك تهران این چنین گزارش داد: «از تاریخ 42/2/25 جلسه طلاب تعطیل شده و اشخاصی كه باید به خارج از قم مسافرت نمایند، خود را مهیای عزیمت می‌نمایند. آقایان خمینی و شریعتمداری به طلابی كه ایام مذكور به خارج می‌روند دستور داده‌اند كه در منابر ترس نداشته باشید و بگویید دولت و شاه بی‌دین هستند... وضع مدرسه فضیه را بگویید و جریان را با شهادت حضرت سیدالشهدا و صحرای كربلا تطبیق نمایید...»
از این‌رو، ساواك با هدف جلوگیری از بهره‌برداری مناسب علما و طلاب از فرصت ماه محرم، تدابیری در نظر گرفت و در این راستا پرونده‌ای بهنام "طرح‌های تبلیغاتی محرم" تشكیل داد.
در این میان گزارشی از مأموران ساواك در دست است كه خبر از شروع تبلیغات طلاب و روحانیان در برخی نقاط كشور می‌دهد. این حركت واكنش مأموران ساواك را در پی داشت. «... موضوع مربوط به مورخ 42/2/26 است كه دو نفر سید به‌نام‌های سید شمس‌الدین شاهرخی و سید محمد است كه از قم به پل دختر ملاوی رفته و در میان الوار بالاگریوه و میان‌كوه و سرو كوه مشغول فعالیت بوده و از هنگ ژاندارمری درخواست شده آنان را دستگیر و به ساواك تحویل دهد...»
در راستای كنترل بیشتر فعالیت‌های علما و طلاب در تلگرافی كه ساواك مركز به ساواك قم ارسال كرد، خواهان اتخاذ تدابیری شدیدتر علیه طلاب و وعاظ فرستاده‌شده توسط امام خمینی(ره) شد؛ «نظر به اینكه از طرف خمینی به تمام طلاب و وعاظی كه برای محرم از قم به شهرستان‌ها حركت می‌نمایند، دستور شدید برای تبلیغ و تحریك داده شده است، لازم است كه در شهرها و قرأ مراقبت كامل بشود و عنداللزوم عناصر محرك را كه شناخته شده‌اند دستگیر نمایند. از پخش هرگونه اعلامیه و عكس خمینی جداً جلوگیری شود. ضمناً باید مراقبت نمود كه اگر علاوه بر این اشخاص كسان دیگری، از اقدامات آنها ممانعت به عمل آورده و در صورت لزوم دستگیر شوند، نتیجه اقدامات معموله را هر روز گزارش دهید...»
دستور ساواك مبنی بر كنترل مراسم عزاداری در روزهای تاسوعا و عاشورا
همچنین ساواك طرحی كلی برای روزهای عزاداری تنظیم و برای اجرا ابلاغ كرد. بندهای این طرح عبارت‌اند از:
1. احضار روحانیان طراز اول به حضور هیئت رئیسه ساواك به‌منظور تفهیم موقعیت كشور و برحذر داشتن آنان از هرگونه تحریك در مجالس عزاداری؛
2. احضار كارگزاران و بانیان مجالس روضه‌خوانی و دسته‌های سوگواری تهران به‌وسیله ساواك و پلیس تهران برای تذكر لازم در مورد جلوگیری از هرگونه تحریك و حفظ نظم در كلیه مراسم؛
3. تأمین مأموران انتظامی لازم (احتیاط) آماده در مركز پلیس تهران و گماردن تعدادی افراد آماده در نقاط حساس شهر بدون تظاهرات از طریق پلیس تهران؛
4. تعیین شمار تكایا برحسب درجه‌بندی آنها 1-2-3 از نظر میزان تندروی و مخالفت احتمالی آنان به‌وسیله ساواك تهران و پلیس؛
5. تعیین تعداد خانه‌ها و منازلی كه به‌صورت مستقل مراسم عزاداری انجام می‌دهند به‌وسیله ساواك تهران و پلیس؛
6. تقسیم مجالس روضه‌خوانی به‌منظور گماردن مأموران نفوذی برای كسب اخبار به موقع بین عوامل اداره یكم عملیات و ساواك تهران و مأموران مخفی شهربانی به‌طور جداگانه؛
7. تشكیل كمیسیونی دائمی با حضور نمایندگان ساواك و شهربانی كل كشور، نماینده اداره دوم ستاد بزرگ و ژاندارمری كل كشور در تمام ایام عزاداری به‌منظور بررسی اطلاعات واصله و اتخاذ تصمیمات مشترك در مورد پیشامدهای ناگهانی در ساواك تهران؛
8. صدور دستورهای مشابه به ساواك خارج از تهران از طریق اداره سوم تا برحسب موقعیت محل و با تشریك مساعی ادارات انتظامی‌عمل نمایند.
افزون بر تدابیر یادشده، ساواك در برنامه‌ای دیگر درصدد استفاده از روحانیون درباری برای توجیه سیاست‌های محمدرضا پهلوی برآمد و برای منابر این روحانیان برنامه‌ای نیز تعیین كرد. همچنین برنامه‌هایی نیز برای مساجد و بانیان عزاداری در نظر گرفت تا فقط درباره مسائل عزاداری صحبت شود. از طرفی بنا شد كه اگر واعظی و مداحی بر منبر مطالب اهانت‌آمیزی بیان و مردم را تحریك كرد، در حین سخنرانی چیزی به وی گفته نشود، بلكه هنگامی كه مجلس را ترك كرد با وی برخورد شود.
ترس رژیم پهلوی از عزاداری امام حسین(ع) در روزهای تاسوعا و عاشورا
*** برنامه های ساواك برای كنترل مراسم عزاداری در قم ***
دیگر كانون اصلیِ جدای از شهر تهران، شهر قم بود و مراسم عزاداری حساسیت ویژه‌ای داشت. كمیته امنیت و اطلاعات شهرستان قم برای كنترل اوضاع و جلوگیری از هرگونه رخدادی تدابیری را اتخاذ كرد كه برخی از آنها به شرح زیر است:
1. اداره شهربانی از تمام صاحبان تكایا و برپاكنندگان مجالس تعزیه و سوگواری تعهد و التزام خواهد گرفت كه در مراسم خود جز ذكر مصیبت و تعزیه و وعظ و مطالب دینی مطلب دیگری گفته نشود و واعظ و روضه‌خوان و یا ذاكرین مصیبت تكیه منظور و هدفی جز آنچه در بالا ذكر شد نداشته باشند و در محیط تكیه و مجلس هیچ‌گونه بی‌نظمی و اعمال خلاف امنیت و مصلحت بروز نكند و هرگونه عملی برخلاف تعهد و التزام پیش آید، مسئول صاحب مجلس و تكیه است؛
2. به وعاظ و روضه‌خوان تذكر داده شود كه در منابر و مجالس و تعزیه و روضه به وعظ و مسائل دینی بپردازند و از بیان مطالب تحریك‌آمیز و خلاف مصلحت پرهیز نمایند؛
3. از طرف اداره شهربانی متصدیان و مسئولین دسته‌های عزاداری جمع‌آوری شوند كه ترتیبی بین خودشان بدهند و ساعات حركت و مسیر دسته‌ها را تعیین نمایند و از بین افراد خود دسته‌ها هم افرادی برای رعایت ترتیب و نظم انتخاب شوند؛
4. با توجه به ورود عده‌ها و دسته‌های زیاد و جمعیت انبوه از دیگر نقاط به قم در تاسوعا و عاشورا و غلیان احساسات مذهبی در این دو روزه و تحریكاتی كه قبلاً در قم شده و اوضاع و احوال موجود به‌منظور اجتناب از اصطكاك و برخورد انفرادی، قوای انتظامی تفرقه نداشته باشند؛ یعنی افراد پلیس تك‌تك و منفرد نباشند و طبق برنامه رئیس شهربانی قوای پلیس در شهربانی و هر نقطه مناسب دیگر متمركز خواهند بود كه هر موقع برای حفظ انتظامات و جلوگیری از وقایع و حوادث نامطلوب در موارد به‌خصوص لازم باشد به تعداد كافی اعزام و انجام وظیفه نماید؛
5. هنگ ژاندارمری برای همكاری و تشریك مساعی با شهربانی در دو روزه تاسوعا و عاشورا مجهز و مهیا خواهد بود؛
6. از طرف شهربانی و ژاندارمری به مقامات مركزی پیشنهاد لازم برای اعزام قوای تقویتی به میزان كافی برای آن دو روز بشود كه قبل از تاسوعا و عاشورا برسد. هنگ قم عده موجودی به‌منظور بالا ندارد و بایستی از مركز خواسته شود و چنانچه ژاندارم از مركز نفرستند، طبعاً بایستی قوای نظامی اعزام دارند؛
7. با توجه به اوضاع و احوال تاسوعا و عاشورای قم و كیفیات موجوده چنین صلاح است كه هر آینه از ناحیه طلاب و روضه‌خوان‌ها و وعاظ یا اشخاص دیگر در آن دو روز مطالب غیرمجاز یا اظهارات نامناسبی شنیده شود و بر آن اظهارات اثر و نتایج آنی مترتب نگردد. تعقیب موضع مشخص گوینده به بعد از عاشورا موكول گردد.
برنامه كنترل مراسم ماه محرم 42 در قم، به دلیل جایگاه ویژه و خاص این شهر در مبارزه گسترده‌تر بود. از این‌رو ساواك فقط به كنترل مراسم شهر قم بسنده نكرد، بلكه برای روستاهای آن نیز تدابیری را اندیشید تا تحركات آنها را نیز تحت نظر داشته باشد. از این‌رو، به ژاندارمری قم دستوراتی را ابلاغ كرد:
1. از طرف هنگ ژاندارمری به تمام واحدها و پاسگاه‌های تابعه دستور داده شود كه با دقت كامل مراقب باشند اگر از ناحیه‌وعاظ یا روضه‌خوان‌ها یا هركس دیگر بهنام روضه و عزاداری تبلیغات سوء و گمراه‌كننده بر ضد اصلاحات ارضی با بیان مطالب علیه سیاست و مصلحت ابراز شود، بی‌درنگ از گفتار و عمل گوینده جلوگیری و مراتب را به گروهان و یا هنگ متبوعه گزارش نمایند كه مورد تعقیب قرار گیرد و نیز از طرف پاسگاه‌ها به كدخدایان دهات حوزه تابعه پاسگاه‌ها تذكر داده شود كه مراقبت كامل داشته باشند، اگر به چنین اشخاصی برخورد نمایند بی‌درنگ به پاسگاه اطلاع دهند.
2. از طرف اداره فرهنگ به كلیه مدیران مدارس و افراد سپاه دانش در دهات دستور داده شود كه مراقب باشند اگر بهنام عزاداری و روضه‌خوانی تبلیغات گمراه‌كننده و مخالف در مورد اصلاحات ارضی و هرگونه اقدامات اصلاحی شاهنشاه شروع شده بشود، ضمن اطلاع به پاسگاه ژاندارمری و اداره فرهنگ به نحو مقتضی مردم را متوجه و ارشاد نمایند كه دچار فریب و اغفال این قبیل عناصر مخرب نشوند.
3. از طرف فرمانداری به بخشداری‌های تابعه دستور داده شد كه در این ایام به خصوص روزهای تاسوعا و عاشورا مراقبت تام داشته باشند و مرتب به دهات و روستاها سركشی نمایند، در صورت مشاهده موردی وی را به پاسگاه معرفی كنند و به كدخدایان دستور داده شد كه اهالی را متوجه سازند كه از قبول افراد مبلغ كه قصد تحریك مردم را دارند خوداری كنند.
4. رئیس كشاورزی و اصلاحات ارضی در این ایام به روزهای تاسوعا و عاشورا به دهات سفر كنند و یا مأموران عالی‌رتبه خود را به دهات اعزام دارند كه مراقب وضع دهات و دهقانان باشند و درصورت مشاهده موردی و تبلیغات بر ضد اصلاحات ارضی و‌یا دیگر سیاست‌های مملكتی دهقانان را متوجه سازند كه به حرف‌های آنها توجه نكنند.
نكته جالب در این میان، احتیاط مأموران و برنامه‌ریزان رژیم در برخورد با مراسم این ماه بود؛ چرا كه با توجه با تجربه‌ای كه محمدرضا پهلوی از واكنش علما و روحانیان و مردم در جریان حادثه فضیه داشت، سعی اداره كل سوم ساواك بر آن بود كه از تنظیم طرح‌های اشتباهی كه منجر به حوادثی چون حادثه فیضیه شود پرهیز شود.
از طرفی اسدالله علم نخست‌وزیر نیز طی تلگراف‌هایی به شهرستان‌ها، خواستار اتخاذ تدابیر امنیتی برای كنترل مراسم شد. وی در تلگرافی كه در 43/2/23 به فرمانداری كل چهار محال و بختیاری داشت دستور داد:
1. از تمامی وعاظ و صاحبان عزا التزام بگیرند اگر در ایام عزاداری محرم كوچك‌ترین انحرافی از عزاداری گردند و به تحریك مردم بپردازند، هم واعظ و هم صاحب عزا زندانی خواهند شد.
2. شهربانی باید برای ایام عزاداری آمادگی كامل داشته باشد كه با هر نوع پیشامد غیرمنتظره مقابله كند.
3. ژاندارمری نیز مواظب دهات باشد.
از دیگر اقداماتی كه توسط رژیم برای كنترل منبرها و سخنرانی‌ها گرفته شد، موضوع تعهد گرفتن از وعاظ بود. مأموران وعاظ و روحانیان را به ساواك احضار كردند و از آنها خواستند علیه آمریكا، اسرائیل و شخص محمدرضا پهلوی حرفی نزنند و مرتب نگویند دین در خطر است، غیر از این هرچه خواستند بیان كنند.
علما و روحانیان به رهبری امام خمینی(ره) نیز برای بهره‌برداری هرچه بهتر از این مراسم و مقابله با رژیم برنامه‌های خود را داشتند. امام (ره) از علما، طلاب و وعاظ خواسته بود كه در چند روز اول عزاداری برای جلوگیری از واكنش ساواك و مأموران آن منبری تند نداشته باشند و در روزهای آخر به فعالیت‌های خود شدت و به مبارزه و افشاگری علیه رژیم بپردازند. این تاكتیك نیز در گزارش‌های ساوك منعكس شده است: « ...در 8 روز گذشته به مناسبت تصادف با ایام محرم در نقاط مختلف كشور، مجالس مذهبی و مراسم سوگواری برقرار گردیده و وعاظ و سایر مبلّغین مذهبی به وعظ و تبلیغ پرداخته‌اند كه هنوز ادامه دارد. در چند روز اول ماه محرم اهل منبر حملات شدیدی علیه دولت به عمل نیاوردند و فقط عده‌ای از آنان با كنایه و اشاره انتقاداتی می‌كردند، ولی پس از انتشار اعلامیه جدید خمینی كه در آن دستوراتی راجع به تشدید فعالیت‌های تبلیغاتی بر ضد دولت داده شده، روش آنان تغییر یافته و در مجالس و محافل دینی با شدت مردم را تحریك و علیه دولت تبلیغ می‌نمایند. ... انتشار اعلامیه حتی روش آن عده از گویندگان مذهبی را كه كمتر وارد جنجال‌های سیاسی می‌شدند تغییر داده و چون خود را به موجب فتوای آیت‌الله خمینی شرعاً مسئول می‌دانند، شروع به انتقاد و تحریك كرده‌اند...اطلاعات واصله حاكی است كه روحانیون مخالف در نظر دارند در ایام تاسوعا و عاشورا حداكثر استفاده را از اجتماعات مذهبی نموده و دست به تحریكات و حتی تظاهرات شدیدی بزنند...»
از این‌رو رژیم با آگاهی از طرح و برنامه روحانیون به تمام مأموران خود دستور داد در روزهای تاسوعا و عاشورا آمادگی كامل برای مقابله با هرگونه اتفاق احتمالی را داشته باشند.
آیت‌الله علم‌الهدی كه در آن مقطع به كاشمر سفر كرده بود، درباره محدودیت‌های ایجاده‌شده به‌وسیله مأموران ساواك برای طلاب این‌گونه می‌گوید: «محرم سال 42 ... هنگام دهه محرم با مرحوم آقای عبایی ـ رئیس سابق دفتر تبلیغات ـ به كاشمر رفتیم. رئیس شهربانی آنجا رفتار عجیبی داشت؛ چرا كه هنگام صبح ما را می‌گرفت، در شهربانی نگه می‌داشت و ظهر آزاد می‌كرد. تا روز عاشورا برنامه‌اش همین بود... گاهی به من تشر می‌زد و می‌گفت از چشمانت یك چیزها می‌بارد و آدم فتنه‌گری هستی! بعد از مدتی مرا ول می‌كرد و به آقای عبایی حمله می‌كرد و می‌گفت: "این سید از مشهد به اینجا آمده یا تو از قم آمده‌ای در این كویر كه چكار كنی؟" پس از ظهر عاشورا دیگر نتوانستیم بمانیم؛ چرا كه عصر عاشورا ما را تعقیب كردند كه بگیرند و می‌دانستیم این دفعه اگر ما را می‌گرفتند، رها نمی‌كردند...»
*** برگرفته از كتاب "محرم و انقلاب اسلامی"
