سیر مطالعاتی پهلوی| بخش دوم؛ دوران سلطنت محمدرضاشاه

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ برای مطالعه تاریخ، آشنایی با منابع متقن و مستند مهمترین نکته و آغاز راه است؛ این موضوع در مطالعه تاریخ معاصر ایران، به دلیل کثرت منابع اهمیت فزون‌تری دارد.

برای کسب اطلاعات دقیق و مستند از یک برهه تاریخی مطالعه چند کتاب به صورت زنجیره‌وار بهترین شیوه برای فهم آن برش از تاریخ است. در این راستا، پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی با معرفی سیرهای مطالعاتی می‌کوشد برنامه‌ای دقیق و در عین حال جامع، پیش روی مخاطب جوان و نوجوان قرار دهد. در بخش دوم از «سیر مطالعاتی پهلوی»، کتاب‌هایی برای فهم بهتر دوران سلطنت محمدرضا پهلوی معرفی می‌شود.

1- مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی؛ محمدحسن آصف

یكی از مشكلات اساسی رژیم پهلوی، از بدو تاسیس، مساله مشروعیت بود. یكی از مهم‌ترین اهداف این رژیم، تثبیت وضعیت نامشروع خود بود و بر این اساس رژیم پهلوی با هدف مشروعیت‌سازی، تلاش می‌كرد نوعی ایدئولوژی ناسیونالیسم فرهنگی-محافظه‌كار و باستان‌گرا را كه در دوره‌هایی به ناسیونالیسم توسعه‌طلب و لیبرال گرایش یافت، بسط و گسترش دهد. پروژه‌ای كه در نهایت در مصاف با ایدئولوژی اسلامی به شكست انجامید.

کتاب فوق با هدف بررسی و سنخ‌شناسی ایدئولوژی ناسیونالیستی رژیم پهلوی و سیر تحولات آن در مدت حاكمیت آن دولت، صورت گرفته است. بایدها و نبایدهای ناسیونالیسم پهلوی و تحولات این بایدها و نبایدهای حكومتی در طول سلطنت پهلوی اول و دوم و همچنین ایده‌ها و انگیزه‌های ناسیونالیستی این دوران، از موضوعاتی است كه در كتاب حاضر بررسی می شود.

این کتاب به قلم محمدحسن آصف نگاشته شده و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.

2- بازخواني نهضت ملي ایران؛ حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان

نهضت ملی نفت و متعاقب آن، کودتای 28 مرداد 1332 از برهه‌های مهم و اثرگذار تاریخ معاصر ایران است. تصويب قانون ملى شدن صنعت نفت در مجلس شوراى ملى و سنا در اسفند 1329 پديده‌اى بى‌پشتوانه و بى‌مقدمه نبود، بلكه فرآيندى بود كه از سال‌هاى قبل آغاز شده بود و در آن تاريخ در مجلسى كه ماهيتى غيرملى و وابسته به دربار داشت به بارنشست.

اين فرآيند از كجا و كى آغاز شد؟ چه مراحلى را طى كرد؟ چه عواملى در آن نقش داشتند؟ چه كسانى شعار نفت ايران براى ايرانى و ملى شدن نفت را مطرح كردند؟ آنها در چه مقاطعى به اين حركت پيوستند؟ چه كسانى ملى شدن صنعت نفت را به يك خواست عمومى و بسيج ملى تبديل كردند؟ چه كسانى مانع عملى شدن اين خواست بودند؟ چه كسانى اين موانع را از سر راه برداشتند؟ و سرانجام اين نهضت مردمى به كجا ختم شد؟ کتاب «بازخوانی نهضت ملی ایران» که به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان نگاشته شده و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ شده است، اين سؤالات را بر مبناى منابع و اسناد و خارج از كلى‌گويى‌هاى تكرارى و غير مستند پاسخ مى‌دهد.

3- سیا در ایران (كودتای 1332 و ریشه‌های اختلاف ایران و آمریكا)؛ کریستوفر پتریک؛ ترجمه نعمت‌الله عاملی

کودتای 28 مرداد 1332، برهه‌ای اثرگذار در تاریخ حاکمیت پهلوی است. از این دوران به بعد، آمریکا جای پای خود را در ایران محکم نمود. كتاب «سیا در ایران» این برهه مهم را به تصویر می‌کشد. این کتاب حاوی اسناد كودتای 28 مرداد است كه متن اصلی آن توسط دكتر دونالد ویلبر نگارش یافته و با ویرایش كریستوفر پتریك توسط انتشارات «امریكن فری پرس» منتشر شده است.

گزارش اصلی سیا شامل ده فصل، پنج ضمیمه و یك چكیده است كه ویراستار سه ضمیمه‌ی كوتاه دیگر با عناوین «برادران رشیدیان، نزاع بر سرِ نفت ایران و مداخله‌ی بریتانیا در ایران» را برای ارائه‌ی اطلاعات بیشتر به مخاطبان به متن افزوده است. مطالعه‌ی اسناد این كتاب جزئیات تكان‌دهنده‌ای را از جنایات سازمان‌های جاسوسی انگلستان و آمریكا در طراحی و اجرای كودتای ننگین 28 مرداد برملا می‌سازد.

این کتاب را نعمت‌الله عاملی ترجمه و مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرده است.

4- ساواك و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه؛ تقی نجاری‌راد

از آن‌جا كه سازمان اطلاعات و امنیت کشور معروف به «ساواك» به عنوان بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین سازمان امنیتی و اطلاعاتی رژیم محمدرضاشاه، در همه حوزه‌های حیات اجتماعی و سیاسی، به شكلی مهارگسیخته مداخله می‌كرد و بر فعالیت همه سازمان‌ها و نهادهای دولتی و غیر دولتی- مستقیم یا غیر مستقیم- نظارت می‌كرد، شناخت ابعاد و اجزاء و نیز نحوه‌ عملكرد و اقدامات این سازمان مخوف، از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر تاریخ معاصر ایران است.

نویسنده کتاب «ساواك و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه» می‌کوشد ضمن بررسی پیشینه و نحوه تاسیس ساواک، ساختار آن را نیز بررسی کند و ادارات مختلف آن و زمینه و علل به وجود آمدن آن سازمان، عملكرد ساواك در سركوب مخالفین و نقش آن در سیاست‌های داخلی را مورد تحلیل و تجزیه قرار دهد.

5- سند بردگی؛ اعظم مراد حاصلی خامنه

ماجرای کاپیتولاسیون صفحه سیاه دیگری در کارنامه حاکمیت پهلوی دوم محسوب می‌شود. کتاب «سند بردگی» این برهه حساس تاریخی را با قلمی روان و خواندنی واکاوی می‌کند.

این كتاب به سیر سلطه استعمار بر تمام شئون جامعه ایران، خصوصا حقوق اجتماعی مردم پرداخته و لایحه كاپیتولاسیون و چگونگی تصویب آن را شرح می‌دهد. مخالفت امام خمینی با این لایحه سرآغاز مبارزه‌ای طولانی و همه‌گیر با رژیم پهلوی شد که در بهمن 1357 به سرانجام رسید.

این کتاب را اعظم مراد حاصلی خامنه تالیف کرده و از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است.

6- بهائیان نظامی در حکومت پهلوی دوم؛ شاداب عسگری

یکی از مباحث مهم تاریخی حكومت پهلوي دوم، حضور فعال و تأثیرگذار بهائیان در ارتش شاهنشاهی است که از بدو تشکیل این حکومت تا آخرین روزهای حیات آن با قوت ادامه داشت. رشد و ارتقاء حداقل 45 نفر از بهائیان نظامی به درجات بالاي نظامي و قرار گرفتن در سلک «تیمساران شاهنشاهی» موضوعی نیست که بتوان به سادگی از کنار آن عبور نمود. به خصوص آنکه، حضور این عده در رأس هرم ارتش، با توجه به درجه و شغل آنها و خصوصاً دیدگاه آنها نسبت به کشور، به طور حتم منشأ تأثیرات غیرقابل انکاري در امنیت ملی ایران بود.

شاداب عسگری، نویسنده این کتاب در اثر خود به موضوعاتی همچون اشتغال بهائیان در حکومت پهلوی دوم، عملكرد بهائیان نظامی در حکومت پهلوی، جایگاه نظامی‌گری در فرقه‌ بهائیت، آشنائی با تعدادی از بهائیان نظامی و حضور آنها با هدف نفوذ پرداخته شده است.

«بهائیان نظامی در حکومت پهلوی دوم» را موسسه فرهنگی هنری مرکز اسناد نقلاب اسلامی چاپ و روانه بازار کتاب کرده است.

7- غرور و سقوط (ایران 1352- 1357)؛ آنتونی پارسونز؛ ترجمه محمدصادق حسینی

مطالعه تاریخ پهلوی از زاویه دید سفیران و فرستادگان کشورهای خارجی، نکات تازه‌ای از سیر حاکمیت این خاندان را روشن می‌سازد. آنتونی پارسونز، سفیر انگلیس در تهران، خاطرات 5 ساله خود در ایران را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب را محمدصادق حسینی ترجمه و مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ کرده است.

پارسونز در خاطرات خود به شرح حوادث سال‌های حضورش در ایران (سال‌های 1974 تا 1979) می‌پردازد. او پنج ‌سال از دوران فعالیت دیپلماتیك خود را در ایران گذراند و از نزدیک شاهد بسیاری از رخدادها و تحولات سیاسی بود. در این اثر نیز طبق سنت مألوف، شاهد مقاومت و مخالفت انگلیس در برابر انقلاب اسلامی هستیم به‌طوری كه پارسونز بارها نگرانی و مخالفت خود را از سقوط شاه و وقوع انقلاب اسلامی ابراز می‌كند. اما در عین حال این کتاب، روایت دیگری از پنج سال از دوران حاکمیت پهلوی دوم است که از لحاظ تاریخی اهمیت بسیاری دارد.

8- ماموریت در ایران (خاطرات سولیوان، آخرین سفیر آمریکا در ایران)؛ ویلیام سولیوان، ترجمه ابراهیم مشفقی‌فر

چنانکه از عنوان این اثر پیداست، خاطرات ویلیام سولیوان، آخرین سفیر آمریکا در ایران است. این کتاب خاطرات سولیوان از دوران حضور در ایران به‌عنوان سفیر ایالات متحده از ژوئن 1977 (خرداد 1355) تا آوریل 1979 (اردیبهشت 1358) را دربرمی‌گیرد.

خاطرات سولیوان به خاطر اطلاع او از پشت پرده روابط رژیم حاکم بر ایران با کاخ سفید از اهمیت زیادی برخوردار است. او که شاهد بسیاری از رخدادهای آخرین سال‌های سلطنت محمدرضاشاه بوده، به واسطه دیدارهای متعددش با محمدرضا پهلوی خاطراتی جالب دارد.

9- روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریكا در دوره كارتر؛ فریبا اسدی

بررسی مناسبات ایران و آمریکا در سال‌های پس از كودتای 28 مرداد 1332تا بهمن 57 نشان می دهد كه روابط این دو كشور نمونه ای كامل از روابط"دولت دست نشانده "بوده است. در دوره‌های مختلف هرچند سیاست دولت‌های آمریکا با تغییرات جزئی مواجه می‌شد اما در کل غایت یکسانی داشت.

بررسی روابط ایران و آمریکا در دوران ریاست جمهوری جیمی کارتر که همزمان با سقوط رژیم پهلوی بود، از این حیث دارای اهمیت است. کتاب فوق که به قلم فریبا اسدی نگاشته شده است، این دوره تاریخی را بررسی می‌کند.