پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آیتاللهالعظمی سید حسین طباطبایی بروجردی در 10 فروردین 1340 به دیدار معبود شتافت. منش و مشی این مرجع عالیقدر در روایتها و خاطرات مختلف بازگو شده است. به بهانه سالروز عروج آیتالله بروجردی، بخشی از این خاطرات درباره ایشان مرور میشود.
توجه آیتالله بروجردى به طلاب درسخوان
آیتالله صابری همدانی درباره منش آیتالله بروجردی میگوید: مرحوم آقاى بروجردى با فکر عالى و سعهى صدر قابل تحسينى که داشت توانست به خوبى وضعيت حوزه را سروسامان داده و آن را اداره کند. در اين راستا ايشان براى تربيت و پرورش طلاب فاضل و مفيد، توجه ويژهاى به طلبههاى درسخوان مبذول مىکرد و آنها را تشويق مىنمود. به خاطر دارم که روزى آقايى خدمت ايشان آمده بود و از طلبهاى تعريف و تمجيد مىکرد و مىگفت فلانى طلبهى خيلى خوب و نجيبى است که ايشان فرمود: «نجابت امر پسنديده و خوبى است و همه ما بايد نجيب باشيم، اما بگو بدانم اين آقاى خيلى نجيب، درس هم مىخواند يا نه؟»
ويژگىهاى علمى و اخلاقى مرحوم آيتالله بروجردى
آیتالله صابری همدانی میگوید: مرحوم آقاى بروجردى از نظر عملى و اخلاقى، انسانى وارسته و برجستهاى به شمار مىآمد. آن بزرگوار با اين که در خانوادهاى متمول و برخوردار و مرفه به دنيا آمده و رشد کرده بود و پس از ازدواج نيز اموال بسيار زياد همسرش در اختيارش قرار گرفته بود، معالوصف اين ثروت هنگفت تغييرى در روحيات ايشان به وجود نياورده بود. ايشان به تمام معنا اهل ديانت و تقوى بود. علىرغم وجود افراد کوته فکر در اطرافش، استقلال فکرى و استقامت خوبى، بخصوص در برابر حکومت داشت. خودم شاهد بودم که وزير معارف شاه، پيش ايشان آمد و در مجلسى عمومى، به ايشان گفت: «اعليحضرت همايونى سلام رساندند و گفتند: ما براى اين که طلاب در رفاه باشند، حاضريم شهريهى آنها را بپردازيم.» مرحوم آقاى بروجردى فرمود: «ما از ايشان تشکر مىکنيم، ولى به ايشان بگوييد که طلبهها شهريهى مختصرى دارند که با آن مىسازند و زندگىشان را اداره مىکنند، شما بهتر است که پولها را به فقرا بدهيد.» مورد ديگرى که باز به ياد دارم مربوط است به زمانى که ما معمولا عصرها بعد از پايان درسشان به منزل ايشان مىرفتيم آن روز هم يکى از وزرا آمد و روى زمين جلوى مرحوم آقاى بروجردى نشست و ظاهرا پيامى را از طرف شاه ابلاغ کرد، ولى ايشان اعتناى چندانى به وى نکرد.
مواجهه با رژیم پهلوی
آیتالله محمد یزدی میگوید: بنده شاهد و ناظر بودم كه مرحوم آيتالله بروجردى در يك مقطع تصميم گرفتند كه از حوزه علميه قم به عنوان مقابله با حكومت وقت، خارج شوند. وقتى اين خبر در ميان مقلدين آيتالله بروجردى و ديگر علما و مردم عادى پيچيد كه آقاى بروجردى براى اعتراض به شاه مىخواهند از قم خارج شوند، ولوله عجيبى در ميان مردم و حوزه به وجود آمد. در اين حال حكومت وقت براى خنثى كردن اين حركت وارد عمل شد و پس از رايزنىهاى مخصوصى كه زمان زيادى را هم به خود اختصاص نداد، مرحوم آيتالله بروجردى از تصميم خود منصرف شدند.
مشی مبارزاتی آیتالله بروجردی
آیتالله خزعلی میگوید: برخى خيال مىكنند روح مقاومت و مبارزه در آيتالله العظمى بروجردى ضعيف بود. آيتالله العظمى بروجردى مهمترين وظيفهى زندگى خود را حفظ حوزه مىدانست؛ گذشت زمان نشان داد تمام سخنان و اقدامات ايشان در اين باره درست بوده است وى مىگفت با بودن آب فراوان است كه ماهى بزرگ پرورش مىيابد، و آب خرد ماهى كوچك پرورش مىدهد. قم در زمان مرجعيت آيتالله بروجردى متكفل تربيت روحانيون بزرگ گرديد. از زمانى كه حوزهى علميهى قم روى به گسترش نهاد، غروب حوزهى نجف شروع شد.
احترام امام خمینی به آیتالله بروجردی
آیتالله محمدعلی گرامی از شاگردان آیتالله
بروجردی میگوید: برای چاپ رساله به مرحوم امام فشار میآوردند، اما ایشان به هیچ وجه
حاضر نمیشدند رساله را چاپ کنند. روزی قبل از این قضیه رساله، فرمودند چرا برای کسی
که خدا پرچم را به دست او داده، خضوع نمیکنیم. این مطلب اشاره داشت به یکی از آقایانی
که هم رساله داده بود و هم شهریه میداد. میگفت: «آقای بروجردی هست، او مرجع است.»
آیتالله بنیفضل با اشاره به رابطه امام و آیتالله بروجردی میگوید: حضرت امام در طول مرجعيت آقاى بروجردى همواره به انحاء مختلف از رهبريت و محوريت ايشان حمايت مىنمود. به نظرم هدف اصلى حضرت امام از اين امر مهم انگيزهى سياسى بود. ايشان مىخواست در مرحلهى اول با تقويت حوزه و تربيت نيروى انسانى كارآمد در اين مركز مقدمات يك انقلاب بزرگ و جهانى را بر ضد استبداد داخلى و استعمار خارجى پايهگذارى كند. حتى شنيدم پس از آن كه آيتالله بروجردى در حوزهى قم استقرار كامل يافت، حضرت امام در تلاش بود اين انقلاب اسلامى در زمان ايشان و به رهبرى معظمله آغاز و انجام گيرد. معروف است ايشان صحبتهايى هم با خود آقا و بعضى از اعضاى بيت معظمله كرده بود، ولى متأسفانه با مخالفت بعضى اطرافيان مواجه شده و از تصميم خود منصرف شده بود.
تشییع پیکر مرجع عالیقدر
حجتالاسلام محمدتقی فلسفی که رابطه نزدیکی با آیتالله بروجردی داشت درباره رحلت و تشییع پیکر ایشان میگوید: در مراسم تشييع مرحوم آيتالله بروجردي(ره) جمعيت به قدري وسعت و تراكم داشت كه اصلاً كسي به كسي نبود. ماشينهاي كساني كه از تهران به قم آمده بودند تقريباً در طول جادة تهران ـ قم متصل به هم بود. من خود در ميان امواج جمعيت، در مضيقه واقع شدم و تنفس برايم مشكل شده بود. وقتي به صحن مطهر رسيديم، به دفتر آستانه مقدسه رفتم و بعد براي اينكه وضع را ببينم، روي بام مقبرههاي صحن بزرگ رفتم. از آنجا ميديدم چنان صحن و بيرون صحن مملو از جمعيت است كه واقعاً ذرهاي فاصله در بين مردم نيست. ميگفتند آن روز يكصدهزار نفر مردم از قم و تهران و شهرهاي ديگر، در مراسم تشييع آن مرحوم شركت داشتند. شهرستان قم تا آن روز چنان جمعيتي به خود نديده بود. مشايعين از همه طبقات بودند، ولي همان طور كه گفتم از كثرت جمعيت و حالت سوگواري كه همگان داشتند، كسي به كسي نبود.
داغترين بحث بعد از رحلت آیتالله بروجردی
حجتالاسلام ناطقنوری میگوید: بعد از فوت آيتالله بروجردي، داغترين بحث، انتخاب مرجع تقليد بود؛ لذا بنده به اتفاق آقاي معزي به حجره آیتالله آشيخ حسين زرندي رفتيم و گفتيم: «از چه كسي تقليد كنيم؟» آن موقع انتخاب مرجع مهم بود. ايشان فرمودند: «اگر از من ميپرسيد، ميگويم از حاج آقا روحالله خميني تقليد كنيد» و براي ما استدلال كردند و فرمودند: «من مستمسك آقاي حكيم را ديدهام و مجموعهي مباحث علما و مراجع ديگر را نيز دارم و درس آقاي خميني را هم ميروم. هيچ كدام از آقايان به جامعيت حاج آقا روحالله نيستند. هر كدام از آقايان در يك بخش قوي هستند، يكي در اصول، يكي در فقه؛ اما حاج آقا روحالله در همه زمينهها قوي هستند.» از اين جهت آقاي زرندي به خاطر معرفي حضرت امام حقي بر گردن ما دارد.
واکنش پاپ در پی درگذشت آیتالله بروجردی
به روایت آیتالله سید حسین موسوی کرمانی: پاپ در واتيكان براى در گذشت آيتالله بروجردى، مجلس يادبود گرفت و مسلمانها را براى شركت در آن مجلس دعوت كرد. او گفته بود : «آيتالله العظمى بروجردى اختصاص به مسلمانان نداشت. ايشان سدى بودند در مقابل سيل فساد در دنيا كه عليه دين جارى شده بود. همه لازم است كه در اين مراسم، به هر كيفيتى مىتوانند، شركت كنند و مقام ايشان را بزرگ بشمرند».