پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حوزه‌های علمیه اورمیه به عنوان یكی از پایگاهای انقلاب در اورمیه محسوب می‌شد. اولین حوزه علمیه در محل مسجد جامع شهر تاسیس شده بود و تاریخچه‌ای طولانی دارد و در اواخر عصر قاجار و اوایل دوره سلطنت رضاشاه، توسط آیت الله میرزا محمود اصولی از روحانیون برجسته اورمیه اداره می‌شد. این حوزه علمیه اوایل دوره رضاشاه دایر بود و در آن دوره، تعطیل و به دلیل شدت فقر زیاد در بین مردم به دارالایتام تبدیل شد در حالیكه این مكان وقف به طلاب جهت تحصیل دروس دینی بود. با تبعید رضا شاه از كشور،این مكان دوباره به حوزه علمیه تبدیل شد ولی عملا حالت نیمه تعطیل داشت .
در دوره سیطره فرقه دمكرات در ارومیه، باز این حوزه
تعطیل شد تا اینكه پس از فرار عوامل فرقه دمكرات از این شهر، این حوزه به صورت محلی
برای تحصیل طلاب دروس دینی درآمد.
حجت الاسلام و المسلمین صاحب الزمانی درباره تاریخچه تاسیس این حوزه می‌گوید: در سال 1325 شمسی آیت الله میرزا محمود اصولی اعلامیه‌ای منتشر كردند و در آن از اینكه تعداد روحانیون ارومیه كم است انتقاد كرد و با اشاره به تاسیس حوزه علمیه ، از مردم خواست تا فرزندانشان را جهت فراگیری علوم دینی به این حوزه بفرستند. وی سپس در مسجد میرزا حسین به منبر رفت و به مردم اعلام كرد كه هیات علمیه ای تشكیل شده است تا حوزه علمیه را تقویت نمایند لذا خواستار حضور طلاب علوم دینی در این مدرسه شد...
هیات علمیه‌ای كه جهت تقویت مالی این حوزه شكل گرفت پانزده نفر متشكل از برخی از روحانیون و جمعی از بازاریان متدین شهر بودند. با دایر شدن حوزه علمیه فوق ، ابتدا شش تن از طلاب به تحصیل در آن مدرسه پرداختند و سپس تعداد طلاب به بیست نفر رسید. آیت الله میرزا محمود اصولی تولیت این حوزه را عهده دار بود و اداره این حوزه را نیز آیت الله محمد فوزی بر عهده داشت. وی تا 1328ش اداره حوزه علمیه را عهده دار بود و در آن سال جهت ادامه تحصیل به قم عزیمت كرد و حجت الاسلام و المسلمین غلامرضا حسنی از طرف آیات میرزا محمود اصولی و سید حسین عرب باغی به مدیریت حوزه علمیه فوق منصوب شد.
پس از رحلت آیت الله محمود اصولی،
برادر همسر او آیت الله عباسعلی نجفی كه از دانش آموختگان حوزه علمیه نجف اشرف بود
به ارومیه رفت و تولیت آن مدرسه را بر عهده گرفت. با این حال پس از رحلت آیت الله
اصولی، آن حوزه رونق خود را از دست داد و عملا حوزه علمیه منحل شده بود. آیت‌الله
قریشی كه در 1332ش به ارومیه آمد می گوید كه تقریبا در آن روزها حوزه علمیه این شهر هیچ طلبه ای نداشت. او ادعا می كند كه آقای محمد حسن بكایی خوئی تا حدودی به
اوضاع حوزه علمیه ارومیه سروسامان داد و
با تلاش‌های او بود كه چندین نفر در حوزه علمیه ارومیه مشغول به تحصیل شدند.
حجت الاسلام و المسلمین بكایی در این باره می گوید: هنگامی كه به ارومیه رفتم تشكیلات عرب باغی مرتب علیه حوزه علمیه و روحانیت تبلیغ می كردند. همین امر موجب شده بود كه مردم ارومیه رغبتی به فرستادن فرزندانشان به حوزه های علمیه نداشته باشند و از این جهت خلائی شدیدی در منطقه از نظر روحانی به وجود آمده بود… من با ملاحظه كمبود روحانی در ارومیه به فكر افتادم برای رفع این كمبود كاری انجام دهم. با امكانات محدودی كه داشتم حجره های قدیمی حیاط مسجد جامع را تعمیر كردم و برای جمع آوری طلبه و وادار كردن انها به تحصیل علوم دینی اقدام نمودم…
او چندی بعد كه اوضاع حوزه را مرتب كرد از ارومیه به تبریز نقل مكان كرد.
در 1341ش آیت الله عباسعلی نجفی حائری كه از تحصیل كردگان نجف اشرف بود ریاست این حوزه را عهده دار بود و طبق گزارش ساواك به تهران در 1341ش این حوزه در آن مقطع چند طلبه داشت.
با شروع نهضت امام خمینی نخستین افرادی که از ارومیه همراه مردم به مبارزه با رژیم پهلوی برخواستند و تا نابودی کامل آن بر جای ننشستند طلبه‌های همین حوزه علمیه محمدیه بودند که نقش بسزایی در مبارزاتمردم ارومیه در مقابل رژیم پهلوی داشتند.
*منبع؛ کتاب" انقلاب اسلامی در ارومیه" مرکز اسناد انقلاب اسلامی
