پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در پایان دوره اول ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای که به عنوان سومین رئیس‌جمهور انتخاب شده بود، ایران برای اولین بار دوران کامل یک دولت را پشت سر گذاشت. در سال 1364 دور بعدی انتخابات ریاست‌جممهوری آغاز شد. از طیف‌های سیاسی حزب جمهوری اسلامی در این دوره فعال بود و نهضت آزادی ایران نیز هنوز به عنوان حزب منتقد دولت و حکومت فعالیت محدودی داشت. با توجه به وضعیت خاص حاکم بر کشور، به خصوص جنگ تحمیلی، بمباران شهرها، تبلیغات رسانه‌های غربی در جهت ایجاد شکاف در جامعه، به ویژه بین مناطق مرزی با دولت و ... انتخابات در فضای خاصی برگزار شد. در مجموع ویژگی‌ها و شرایط برگزاری چهارمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری عبارت بودند از: آغاز جنگ شهرها و حملات موشکی، برگزاری انتخابات پس از طی شدن دوره کامل دولت قبلی، انتخاب مجدد یک نفر به ریاست‌جمهوری، کاهش نامزدهای اصلی انتخابات، آرامش امنیتی حاکم بر جامعه، آشکار شدن جریان منحرف مهدی هاشمی، مناقشه جدی روی بررسی صلاحیت نامزدها.
*** ثبت‌نام
نامزدها و بررسی صلاحیت آن‌ها ***
از 26 تا 30 تیر ماه
1364، زمان تعیین‌شده برای ثبت‌نام از کاندیداهای انتخابات دوره چهارم ریاست‌جمهوری
بود که حدود 50 نفر ثبت‌نام کردند. از مهم‌ترین موانع حضور چهره‌های سرشناس در
انتخابات آن دوره، لزوم کناره‌گیری از مناصب عالی دولتی برای شرکت در انتخابات
بود. جریان لیبرال یا نهضت آزادی تنها جریانی بود که بعد از حذف جریان چپ و ملی،
به عنوان حزب منتقد دولت و حکومت فعالیت محدودی داشت، و با تحریم انتخابات دوره
دوم مجلس شورای اسلامی به خاطر رد صلاحیت تمامی کاندیداهای نهضت آزادی، دوباره سعی
داشت با نامزدی مهندس مهدی بازرگان، لیدر خود وارد جریان
انتخابات شود اما در نهایت شورای نگهبان صلاحیت سه نفر یعنی آیت‌اللهسید علی خامنه‌ای، سید محمود
کاشانی و حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان را تأیید کرد و بازرگان
رد صلاحیت شد که واکنش نهضت آزادی و رسانه‌های داخلی و خارجی را به همراه داشت.
*** توضیحات شورای نگهبان
درباره ردصلاحیت بازرگان ***
ردصلاحیت بازرگان کاملا قانونی و البته محتمل بود. آیت‌الله خزعلی، عضو
وقت شورای نگهبان درمورد ردصلاحیت بازرگان چنین گفت: «ملت عزیز ما خیلی سنگین و
باوقار با شما رفتار دارند، اما شما (بازرگان) لجاجت به خرج می‌دهید، چون می‌ترسم
آینده تیره‌تری را داشته باشید. به حمدالله در مقاطع حساس همه نهادها به خصوص
شورای نگهبان ایستاده‌اند و نمی‌گذارند، بنی‌صدر دیگری روی کار بیاید، و لو این که
به قیمت جانشان تمام شود، ما از روی قانون عمل می‌کنیم. در قانون آمده است، ریاست
جمهوری باید ایرانی‌الاصل، مدیر و مدبر، شجاع و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی
باشد، اما شما را معتقد به مبانی جمهوری اسلامی نیافتیم و شما مخالف ولایت فقیه
هستید.»
آیت‌الله امامی کاشانی، عضو هیئت مرکزی نظارت بر انتخابات و عضو شورای نگهبان در مورد صلاحیت بازرگان گفته بود: شورای نگهبان تمام نقاط مثبت و منفی آقای بازرگان را رسیدگی کرد و پس از جمعبندی در شورا با توجه به سابقه و مطلب، ایشان رأی نیاورد.
امام خمینی در این مورد نیز چون
موارد دیگر، انتخابات را به مردم و دستگاه‌های ذی‌ربط در انتخابات واگذار نمود و
از دخالت در آن پرهیز کردند. ایشان در آستانه انتخابات، عدم حمایت خود را از
کاندیدای خاص یادآور شدند: «الان قضیه انتخابات ریاست‌جمهوری است، من کاری ندارم
چه کس رئیس‌جمهور شود، به من مربوط نیست، من خودم یک رأی دارم و به هر که دلم
بخواهد می‌دهم، شما هم همین‌طور.»
هاشمی رفسنجانی در خاطرات روزانه‌اش می‌نویسد: «در پی رد صلاحیت مهندس بازرگان رسانه‌های خارجی به تبلیغات وسیع و دامنه‌دار درباره ادعای عدم وجود آزادی انتخابات در ایران پرداختند.» وی نکته مهمی را یادآور می‌شود و درباره عدم احتمال پیروزی جریان لیبرال می‌گوید: «البته مفسران سیاسی در رسانه‌های بین‌المللی بر عدم وجود احتمال پیروزی مهندس بازرگان، حتی در صورت تائید صلاحیت، اذعان داشتند. نهضت آزادی نیز با صدور بیانیه‌ای شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری را تحریم کرد.»
***واکنش نهضت آزادی***
در پی ردصلاحیت بازرگان، نهضت آزادی با انتشار بیانیه‌ای، مسئولیت
عدم مشارکت مردم را متوجه شورای نگهبان خواند: «تصمیم شورای محترم
نگهبان و انحصار یافتن صلاحیت به سه نفر حزب حاکم حتی سلب ارزش و اعتبار از ریاست‌جمهوری
شخصی که (به طور طبیعی یا تضمینی) از صندوق‌ها بیرون خواهد آمد، نموده است. ما اگر
جای جناب آقای خامنه‌ای بودیم از این که پهلوان گود شده با حذف حریف و کشتی
نگرفته، بازوبند قهرمانی به خود بزنیم امتناع می‌کردیم و داوطلبی خود را پس می‌گرفتیم.
در هر حال با توجه به مراتب فوق اگر کسانی در انتخابات شرکت نکنند مقصر مستقیم آن
شورای نگهبان خواهد بود که چنین وضع استثنایی اجباری را که ضد قانون و ضد حیثیت و
آزادی و اسلامیت است پیش آورده... در حالی که وقتی دادستان با لحن تهدید و الزام
آن را عنوان می‌کند قهرا وحشت و ارعابی ایجاد می‌شود که انتخابات را از شرایط
اولیه آن یعنی آزادی و امنیت و امانت بیرون آورده، پیشاپیش سلب اعتبار از آن می
کند.
در همین ایام بازرگان در گفتگو با یک شبکه تلویزیونی سلطنت‌طلب در کالیفرنیا اظهار داشت: انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران کاملا اجباری، مخدوش و عامل سلب حاکمیت مردم است... به نظر نهضت آزادی، شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری امضای سند اسارت ملت است.
دبیر هیأت مرکزی انتخابات در مقابله با جنجال تبلیغاتی و سر و صدای نهضت آزادی وعده داد دلایل رد صلاحیت بازرگان را رسما اعلام می‌کنیم و در نهایت آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی علل رد صلاحیت بازرگان را چنین تشریح کرد: «شورای نگهبان تمام جهات را رعایت می‌کند. شما در مورد ولایت‌فقیه گفتید من مجلس خبرگان را منحل می‌کنم. وقتی لانه جاسوسی تسخیر شد، امام آن را انقلاب دوم تعبیر کردند، اما بازرگان گفت من استعفا می‌دهم. آن موقعی که فرزندان ما انقلاب می‌کنند، شما برای امریکا جوش می‌زنید. وقتی حسن نزیه گفت پیاده کردن احکام اسلام نه مفید است و نه ممکن، بازرگان او را تأیید کرد.»
حجت‌الاسلام علی‌اکبر ناطق‌نوری نیز در کتاب خاطراتش درباره یکی از دلایل رد صلاحیت مهدی بازرگان در انتخابات ریاست‌جمهوری چهارم می‌گوید: «جلسات شورای نگهبان برای بررسی صلاحیت مهدی بازرگان از حد معمول هم بیشتر طول کشید و به علت اینکه وی از امیرانتظام که جاسوس آمریکا بود و به حبس ابد محکوم شده است، دفاع کرد و گفت امیرانتظام هر کاری انجام داده‌اند، به دستور من بوده، بدین جهت شورای نگهبان در مجموع صلاحیت او را رد کرد.»
