نقش تاریخی روحانیت آذربایجان در مقابله با فرقه دموکرات/ چگونه مبارزات مردم و روحانیون، پیشه‌وری را فراری داد؟

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آذر 1324 تا آذر 1325، مردم خطه آذربایجان روزهای سختی را سپری کردند؛ در این 12 ماه، فرقه دموکرات به رهبری جعفر پیشه‌وری، تحت حمایت روس‌ها بر این خطه استیلا یافت. گرچه سران حزب تلاش فراوانی در جذب حداکثری داشتند، اما نهایتاً مردم آنها را طرد کرده و در معیت روحانیت آگاه منطقه، به مقابله و مبارزه با فرقه دموکرات پرداختند؛ به طوری که این مقابله، زمینه ساز سقوط فرقه پیشه‌وری شد.

آیت‌الله مسلم ملکوتی در بخشی از خاطرات خود با اشاره به مقابله مردم و روحانیت آذربایجان با فرقه دموکرات می‌گوید: در طول چهار سالى كه آذربايجان در اشغال روس‌ها قرار داشت، چه ايامى كه خود روس‌ها بودند و چه يک‌سال آخرى كه سرسپرده‌هايشان (پيشه‌ورى و غلام يحيى) به عنوان حزب دموكرات و حزب توده آذربايجان حاكميت پيدا كردند، تهاجم فرهنگى گسترده‌اى را بر ضد دين، مذهب و فرهنگ و آداب و رسوم مردم به راه انداختند و به نشر افكار كمونيستى اقدام كردند. 

در مقابل، روحانيت منطقه و مردم متدين نيز از پاى ننشسته بودند. بويژه روحانيون هرگز سكوت نكردند. بر منبرها و در محافل و مجالس عمومى و خصوصى به دفاع از حريم اسلام و تشيع پرداختند. در روستاى ما مرحوم آميرزا عبدالله حقى بر ضد اين‌ها فعاليت داشت؛ به منبر مى‌رفت و لحظه‌اى سكوت نمى‌كرد. در تبريز مرحوم آيت‌الله شهيدى و آقاى شريعتمدارى و آقايان خسروشاهى‌ها بودند و در مقابل كمونيست‌ها واقعآ ايستادگى نمودند و به مردم ايمان و اميد مى‌دادند.

البته اين‌ها يک سرى كارها و فعاليت‌هاى ناشيانه‌اى كردند و در واقع با دست خود گورشان را كندند. در يک اقدام احمقانه آمدند به طور مستقيم با دين و مذهب مردم در افتادند و به اصطلاح خواستند خداستيزى كنند. روايتى از امام صادق(ع) است كه مى‌فرمايد: «الحمدلله الذى جعل اعدائنا من الحمقاء.» شكر و سپاس خداى را كه دشمنان ما را از احمقان قرار داد. اين‌ها با همه قدرت و امكانات و اطلاعات سرّى، نتوانسته بودند مردم آذربايجان را درست بشناسند و اگر هم مى‌شناختند خودشان را به نفهمى زده بودند. مردم آذربايجان در تعصب و غيرت دينى و عشق به ولايت و امامت اهل بيت(ع) سرآمد بودند و هستند. از اين رو، در طول اين چهار سال با اينكه تمام امكانات را در اختيار داشتند و حاكم على الاطلاق هم بودند، ولى نتوانستند يک قدم با موفقيت بردارند.

وقتى در تاريخ نهم ذيحجه 1365 برابر 13 آبان 1325 خبر رحلت آيت‌الله العظمى سيدابوالحسن اصفهانى به گوش مردم آذربايجان رسيد بى‌اختيار سرتاسر اين سرزمين اعم از شهر، روستا، قصبه و هر جايى كه كلبه‌اى به چشم مى‌خورد به طور خودجوش سياه‌پوش گرديد. مردم سراسيمه به خيابان‌ها ريختند، بدون اينكه از هم ديگر خبر داشته باشند، برنامه‌ريزى كرده باشند؛ پرچم عزا از سردر خانه‌ها و مغازه‌ها آويزان شد. اينجا بود كه ديگر كنترل از دست دموكرات‌ها خارج گرديد. معروف است در آذربايجان به همين خاطر چهل روز مجلس عزا براى آن مرجع بزرگ برگزار شد. 

به‌علاوه اين ايام مصادف با ماه محرم نيز بود كه به طور طبيعى دامنه‌ى قيام‌ها، اعتراضات و درگيرى‌هاى پراكنده مردمى با كمونيست‌ها را نيز شدت بخشيد. ناگهان سردمداران حزب توده و حزب دموكرات ديدند بعد از چهال سال تكاپو و جان‌كندن كوچك‌ترين جايگاه در ميان مردم ندارند. پس از مشورت با سران خود در باكو و مسكو پا به فرار گذاشتند و رفتند.

اينكه مى‌گويند و مشهور شده است محمدرضا شاه آنها را از خاك ايران بيرون كرد و يا ارتش پهلوی آنها را به شكست و فرار واداشت دروغ محض است. اين مردم مسلمان بودند كه تن به حاكميت كمونيست‌ها ندادند و در حقيقت بدين ترتيب آنها را شكست دادند و از سرزمين خود بيرون راندند. اصلا نيروهاى ارتش پهلوی پس از گذشت سه روز كه كمونيست‌ها منطقه را تخليه كردند و فرار نموده بودند، تازه وارد شهرهاى آذربايجان شدند و مراكز دولتى و پادگان‌ها را كه در اختيار مردم بود، از آنها تحويل گرفتند و در آن استقرار يافتند. 

در اين ايام كه حكومت دموكرات‌ها سقوط كرده بود و حكومت مركزى هم هنوز مستقر نشده بود فقط قشر روحانيت بود كه در ميان مردم حرف اول و آخر را مى‌زد و مردم نيز با تمام وجود از آنها تبعيت مى‌كردند؛ زيرا عملكرد آنان طورى بود كه مردم از اعماق جان به آنها اعتماد پيدا كرده بودند. به نظر من روحانيت آذربايجان در اين شرايط حساس، نقش تاريخى خود را به خوبى ايفا كرد.

منبع: خاطرات آیت الله مسلم ملکوتی؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی