پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- قاسم تبریزی؛ برای رسیدن به درک جامعی از حوادث منتهی به واقعه گوهرشاد در ارتباط با کشف حجاب، باید ماهیت رژیم پهلوی را بررسی کنیم که یکی به ماهیت استبدادی و اختناق آن مربوط می‌شود، که رضاخان برخلاف قانون و مصوبات شورای ملی عمل می‌کرد و دیگری ماهیت استعماری آن، زیرا کودتای سوم اسفند به دست انگلیس‌ها به وقوع پیوست و رجال سیاسی و فرهنگی اجتماعی و نظامی دوره رضاخان از اعضای لُژ بیداری بودند که به انگلیس وابستگی داشتند. از این رو از ابتدای روی کار آمدن کودتاگران حرکت ضد قانون و ضد اسلامی آغاز شد. در ادامه همین حرکت بود که رضاخان در 17 دي 1314 به همراه همسر و دخترانش که حجاب بر سر نداشتند، در جشن فارغ‌التحصيلي دختران دانشسراي مقدماتي حضور يافت، و علنا کشف حجاب به طور رسمی اعلام شد.
اگر موشکافانه به اندیشه کشف حجاب، که بعدها عامل قتل مردم بی‌گناه در قیام گوهرشاد می‌شود نگاه کنیم، باید گفت مساله کشف حجاب، تحت تاثیر جریان روشنفکری و غربگرا بوجود آمد، به عبارتی کشف حجاب قبل از مشروطه شروع و تا سال‌های کودتای سوم اسفند 1299 از سوی مطبوعات و نشریاتی با گرایش‌های غرب، اشاعه و در نهایت در زمان رضاخان عملی شد. این بحث در مطبوعات آن زمان از سوی افرادی مانند ابراهیم خواجه‌نوری، محمود افشار و کسانی با گرایش‌های بابی‌گری ماند صدیقه دولت‌آبادی اشاعه شد و زمینه‌ها و مقدمات آن فراهم آمد.
آنگونه که گفته می‌شود بهائیان در ایران جزء اولین فرقه‌هایی بودند که زمزمه‌های کشف حجاب و اختلاط بی‌مانع زنان و مردان بیگانه را تحت عنوان "حریت نساء" مطرح ساختند. در دوران مشروطه فرمانی از عبدالبهاء عباس افندی از رهبران بهائیان صادر شد که زنان بهائی را از به کار بردن حجاب باز می‌داشت. در لوحی که بهاء نوشته و به لندن ارسال کرد آمده است: «حریت نساء رکنی از ارکان امر بهائیت است و من دختر خود روحا خانم را به اروپا فرستاده‌ام تا دستورالعملی برای زن‌های ایرانی باشد..»
بنابراین آنچه توسط رضاشاه به زور اجرا شد بدون سابقه نبوده است؛ زیرا بهائیان در عصر مشروطه اولین گام‌هایآن را برداشته بودند. اما در دوره رضاخان به کمک روشنفکران متصل به دربار پهلوی و افرادی چون محمدعلی فروغی و علی اصغر حکمت مقدمات آن فراهم شد.
اما برای رسیدن به درک درستی از مقدمات، زمینه‌ها و شکل‌گیری کشف حجاب باید نقش موارد زیر حتما مورد بررسی قرار گیرد:
1- حضور خارجیان و اروپاییان در ایران از عصر صفوی خاصه دوران قاجار تا انقلاب مشروطیت.
2- حضور گروه‌های تبشیری مسیحیت که با اهداف خاص وارد کشور شدند چه از نوع انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی یا امریکایی.
3- نقش مدارس خارجی که از قبل مشروطه آغاز و در قالب تحصیلات اقلیت‌های مسیحی، یهودی، زرتشتی پدید آمدند و که در روند خود اشراف درباری و... فرزندان خود را به این گونه مدارس فرستادند، خصوصا که برخی از این مدارس شبانه‌روزی بود.
4- سفرهای رجال سیاسی به غرب و تأثیرپذیری آنها از اوضاع جامعه اروپایی.
در کنار موارد فوق باید گفت، تأسیس کنگره زنان، تلاش گسترده جریان لژ بیداری یا فراماسون‌ها، همکاری گسترده روشنفکران داخلی با فراماسون‌ها، نا آکاهانه یا آگاهانه با سیاست حکومت حرکت کردند و مبانی فکری برمبنای کشف حجاب را ترویج دادند. بنابر این همه و همه دست به دست هم داده‌اند تا زمینه‌های کشف حجاب فراهم شود. و عملی شدن آن فقط زور و دیکتاتوری رضاخان را می‌طلبید که با تمام قوای سرکوب‌گر از جمله ژاندارمری، شهربانی، ارتش و... این هدف انگلیسی را عملی نماید.
با آغاز قضیه کشف حجاب آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری مرجع تقلید شیعیان و رئیس حوزه علمیه قم نامه‌ای به رضاخان می‌نویسد با این مضمون که این خلاف حکم صریح قرآن است و این قانون را اجرا نکنید زیرا مساله کشف حجاب ۲ بخش دارد: یکی به ممنوعیت حجاب مربوط می‌شد و دیگری به خود کشف حجاب؛ یعنی افرادی که محجبه هستند می‌بایست توسط پاسبان و ژاندارم حجاب خود را بردارند اما محمدعلی فروغی نخست‌وزیر در جواب نامه‌ای تهدیدآمیز به ایشان ارسال کرد.
رفته رفته خشم عمومی مردم علیه این حرکت شدت گرفت، اعتراضات مردم در شیراز به دستگیری، زندانی و تبعید علمای آن منطقه منجر شد. داستان قیام مسجد گوهرشاد از آنجا شدت گرفت که پس از برگزاری جلسه‌های مخفیانه روحانیون مشهد تصمیم گرفته می‌شود که آیت‌الله حاج حسین قمی به تهران برود و مستقیماً با رضاخان وارد مذاکره شود اما او را در باغ سراجالملک توقیف و ممنوع الملاقات کردند. انتشار این واقعه در مشهد موجب خشم دوستداران آیت الله قمی شد و در مسجد گوهرشاد تحصن کردند. متعاقب آن اعتراض علمای مشهد در حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام به قتل عام مردم و دستگیری 38 روحانی، تبعید 3 مرجع تقلید حضرت آیات (میرزا محمد آقازاده خراسانی، سیدعبدالله شیرازی و سید یونس اردبیلی) و تبعید عده دیگر شد.
در ارتباط با واقعه گوهرشاد، طبق قانون اساسی مشروطه هر قانونی که بر خلاف اسلام و تشیع اثنی عشری باشد ممنوع است. در آن زمان مقامات رژیم در واکنش به اعتراض مردم مشهد، مرتکب جنایت شدند. درواقع حادثه گوهرشاد برای اعتراض به تغییر لباس و کشف حجاب رخ داد. در این شرایط اگر بخواهیم در یک جمع بندی دوره حرکت رضاخان را بررسی کنیم تنها بحث بر سر موضوع کشف حجاب نبود، تغییر لباس مردان، تغییر کلاه در دو مرحله، تغییر در حوزه‌های علمیه، تعطیلی هیئت‌های مذهبی و منع عزاداری امام حسین(ع)، منع برگزاری مجالس ختم علما، تشکیل مدارس مختلط، حذف آموزش کتب دینی در مدارس همه و همه بعدها به شکلی فاجعه‌بار در گوهرشاد خود را نشان داد.
اما در این زمینه هنوز سؤالاتی مطرح است که باید توسط افراد آگاه پاسخ داده شود:
1- آیا کشف حجاب و اجرای آن فقط مربوط به رضاشاه بود؟
2- آیا دولت‌مردان که عمدتا از عناصر استبداد بودند مقصر نبودند؟
3- آیا این حرکت در راستای استعمار انگلیس نبود؟
4- آیا این حرکت مقدمه‌ای برای تعطیلی حوزه‌های علمیه، ممنوع کردن عزاداری امام حسین علیه‌السلام، دستگیری، زندانی، تبعید و اعدام علما و در یک کلمه مبارزه با اسلام نبود؟
5- آیا این اندیشه تجددگرایی و اسلام‌ستیزی از اندیشه مشخص رضاخان که فاقد علم و سواد و فاقد درک خاصی از فرهنگ بود سرچشمه گرفته است؟
6- آیا می‌توان بدون توجه به ماهیت استعماری دیکتاتوری رضاشاه و نقش انگلیس در کودتای رضاخانی به تحلیل وقایع مهمی از جمله کشف حجاب پرداخت؟
اینها سوالاتی است که بسیاری از آنها هنوز بی پاسخ مانده و با گذشت سال‌ها از واقعه کشف حجاب، گره‌های تاریخی را کورتر کرده است.
