پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ مردم تبریز در طول تاریخ همواره پیشگام مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی بوده‌اند. پیشگامی مردم تبریز در مبارزه علیه قرارداد انحصاری توتون و تنباکو، حرکت مردم تبریز در نهضت مشروطه به رهبری ستارخان و باقرخان، نقش شیخ محمد خیابانی در اعتراض به قرارداد استعماری 1919 و قیام مردم تبریز در چهلم شهدای قم، نشان از پیشگامی مردم تبریز در امر مبارزه دارد.

پیشگامی مردم تبریز در قیام علیه قرارداد استعماری توتون و تنباکو

ناصرالدین شاه قاجار بعد از سومین سفر خود به اروپا طی قراردادی، امتياز انحصار خريد و فروش توتون و تنباکو در سراسر ايران را به مدت 50 سال به تالبوت واگذار کرد و در عوض صاحبان امتیاز متعهد شدند سالانه مبلغ 15 هزار لیره انگلیسی و یک چهارم سود کمپانی را پس از کم کردن همه مخارج، به دولت ایران بپردازند.

این قرار داد استعماری موجی از مخالفت‌ها را در میان مردم بوجود آورد. تبریز یکی از نخستین شهرهایی بود که به رهبری میرزا جواد آقا تبریزی علیه این قرارداد استعماری دست به قیام زد.

چنانکه مشخص است، بیشترین حساسیت مردم تبریز، به دلیل تسلط بیگانگان بر کشور از دریچه این قبیل قراردادهای استعماری بود. از این رو آن‌ها طی تلگرافی به ناصرالدین شاه یادآور شدند که از واگذاشتن منافع مسلمین به عیسویان که مخالف قرآن است خودداری کند، در غیر این‌صورت خودشان وارد عمل می‌شوند.

به گزارش منابع و اسناد تاریخی، خیزش مردم تبریز، برای حاکمان و درباریان بسیار نگران کننده بود به طوری که امیر نظام، حاکم تبریز از ترس، خانواده خود را نزد کنسول روس فرستاد.

علاوه بر این، مردم تبریز، با تجمع در مقابل عمارت ولیعهد، خواستار رعایت احکام دینی شدند. این حرکت مردم تبریز دولت را به شدت نگران کرد و شاه که کنترل امور از دستش خارج شده بود، حاکم تبریز را عزل کرد. اما این کار شاه هم نتوانست سدی در مقابل قیام مردم باشد.

دولت که در برابر اعتراضات مردم تبریز خود را باخته بود ناچار دست به دامان سفارت روس شده و از سفیر روس درخواست کرد با مداخله در اوضاع تبریز اعتراضات مردم را سرکوب کند. شرکت انگلیسی نیز، طی امتیازی به مردم تبریز اعلام کرد به جای استفاده از کارکنان انگلیسی از کارکنان ایرانی در آذربایجان استفاده می‌کند؛ اما هیچ کدام از اینها خشم مردم را فروننشاند. به مردم قول داده شد که عملیات شرکت انحصار دخانیات در آذربایجان شروع نخواهد شد؛ باز مردم قانع نشدند و مبارزه را ادامه دادند. قیام مردم تبریز چنان گسترش یافت که به زودی دولت متوجه شد این قیام جنبه عمومی پیدا کرده است.[1] بدین ترتیب انتشار اخبار مقاومت مردم تبریز در برابر این قرارداد استعماری، دامنه گسترش اعتراضات را به شهرهای مختلف ایران نیز کشاند.

سرانجام شاه و امین‌السلطان از ترس شورش مردم و اعلام جهاد عمومی توسط علما، امتیاز این قرارداد را در در روز ۲۴ اردیبهشت ۱۲۷۰ هجری شمسی لغو کرده و امین‌السلطان طی تلگرافی به ولایات، الغای قرارداد تنباکو را اعلام کرد.

پیشگامی مردم تبریز در مواجه با استبداد محمدعلی شاه

محمدعلی شاه كه از زمان مرگ پدرش (مظفرالدين شاه‌) مايل به هيچگونه سازش و مماشات با رهبران نهضت مشروطه نبود، پس از 2 سال مقاومت در برابر مشروطه‌، سرانجام در خرداد 1287 با به توپ بستن مجلس برنامه خود را برای سركوب مشروطه‌خواهان به اجرا درآورد. این اقدام محمدعلی شاه و سرکوب مشروطه‌خواهان موجی از اعتراضات را در کشور بوجود آورد.

تبریز یکی از نخستین شهرهایی بود که با رهبری ستارخان علیه استبداد محمد علی‌شاه به پا خاست.

قیام ستارخان و باقرخان و مقاومت آن‌ها در برابر استبداد نه فقط در سرتاسر ایران جنب و جوش تازه‌ای برای حفظ اساس مشروطیت ایران بوجود آورد. بلکه انعکاس این اخبار به خارج از مرزهای کشور، باعث شد که بعضی از خوانین و رجال ایرانی مقیم خارج نیز علیه استبداد محمدعلی‌شاه وارد عمل شوند تا قیام علیه استمعار ابعاد گسترده‌تری به خود گیرد.

بعد از مدتی به دلیل بالاگرفتن قیام مردم تبریز به رهبری ستارخان و گسترش آن به سایر نقاط کشور، محمدعلی شاه به ناچار فرمان مشروطیت و اعلان انتخابات و افتتاح مجلس شورای ملی را در کلیه ایالات و ولایات ایران صادر کرد و سرانجام این قیام همگانی با برکناری محمدعلی‌شاه از سلطنت و تعیین فرزند دوازده‌ساله او احمدشاه به سلطنت پایان یافت.[2]

مبارزات مردم تبریز با قرارداد 1919

پس از پایان جنگ جهانی دوم، انگليسی‌ها برای تثبيت نفوذ خود در ايران، در مرداد 1298، قراردادی با نخست وزير وقت ايران ـ وثوق الدوله ـ امضاء كردند.

به موجب قرارداد 1919، امتياز راه‌آهن و راه‌های شوسه در سراسر كشور به انگليس واگذار شد و ارتش و دستگاه ماليه ايران زير نظر مستشاران سياسی و اقتصادی بريتانيا قرار گرفت.

پس از امضای اين قرارداد، انگلستان منتظر تصويب قرارداد از طرف مجلس ايران نشد و يک هيئت نظامی به رياست ژنرال ديكسون و يک هيئت مالی به سرپرستک آرميتاژ اسميت برای تشكيل سازمان جديد ارتش و اداره امور ماليه اعزام كرد.

در این میان، مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی که پس از تعطيلی مجلس دوم برای سازماندهی مجدد مبارزات سیاسی خود به تبریز برگشته بود، علیه این قرارداد دست به قیام زدند.

خیابانی قرارداد 1919 را ناقض حاكميت ملی و استقلال ايران دانست و در تهران با وعظ، خطابه و نگارش مقاله به تشريح ابعاد خطرناک اين پيمان پرداخت. او برای واداشتن وثوق‌الدوله به لغو معاهده، در بهار 1299شمسی به مبارزه مسلحانه روی آورد و در روزهای ميانی فروردين همان سال تمامی ادارات و مراكز دولتی تبريز را تصرف كرد. با گسترش اين قيام به ديگر شهرهای آذربايجان، این منطقه از حاكميت دولت وثوق‌الدوله خارج شد.

انتشار اخبار قیام مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی موج تازه‌ای از مخالفت‌های عمومی را در میان اقشار مختلف مردم بوجود آورد. به طوری که احمدشاه قاجار نيز تحت تأثير مخالفت‌های گسترده مردم، حاضر نشد اين قرارداد را تاييد كند.

سرانجام در پی گسترش مخالفت‌های مردم، به ویژه تبریزی‌ها، وثوق‌الدوله در چهارم تير 1299 استعفا داد و روز 8 اسفند 1299 سيدضياءالدين طباطبايی رئيس‌الوزراء طی اعلاميه‌ای رسمی قرارداد 1919 را غيرقابل اجرا اعلام كرد.

قیام خونین 29 بهمن تبریز در سال 1356

در بهمن 56، روحانيون‌ مبارز تبريز به‌ رهبری آيت‌الله قاضی‌ طباطبايی‌ تصميم‌ گرفتند چهلم‌ شهدای 19 دي‌ قم را با عظمتي‌ درخور شأن‌ شهدا برگزار کنند. از چند روز قبل‌ روحانيون‌ انقلابي‌ در مساجد خود منبر رفتند و با انتقاد از رژيم‌ پهلوی، مردم‌ را براي‌ مراسم‌ آماده‌ كردند. چند روز قبل‌ از 29 بهمن‌ روحانيون‌ بزرگ‌ و مبارز تبريز آيت‌الله قاضي‌، سيدحسن‌ انگجي‌، جعفر اشراقي‌، سيديوسف‌ هاشمي‌، عبدالحميد شربياني‌، عبدالمجيد واعظي‌، عبدالحسين‌ غروي‌، كاظم‌ دينوري‌ و عبدالله سرابي‌ اطلاعيه‌اي‌ را با امضاء صادر كردند و از مردم‌ خواستند تا از ساعت‌ 10 الي‌ 12 صبح‌ 29 بهمن‌ در مجلس‌ ختمي‌ كه‌ در مسجد حاجي‌ ميرزايوسف‌ معروف‌ به‌ قزلّي‌ در سر بازار اول‌ خيابان‌ فردوسي‌ برگزار مي‌شد شركت‌ کنند.

از صبح‌ زود همان‌ روز اقشار مختلف‌ مردم‌ از سرتاسر تبريز به‌ سوي‌ مسجد روانه‌ شدند. هنوز ساعت‌ 9 بود كه‌ نيروهاي‌ انتظامي‌ به‌ فرماندهي‌ سرگرد حق‌شناس‌ در جلوي مسجد تجمع‌ كردند و از ورود مردم‌ ممانعت‌ مي‌كردند.

سرگرد حق‌شناس‌ دستور داد تا اطلاعيه‌ علماي‌ تبريز را از ديوار مسجد بكنند. او همچنین با کلمات ناپسندی به مسجد توهین کرده و باعث خشم مردم شد. این موضوع باعث ایجاد درگیری بین مردم و نیروهای امنیتی شد و در این میان یک جوان به شهادت رسید.

مردم‌ جنازه‌ را روي‌ دست‌ها گرفتند و با شعار مرگ‌ بر شاه‌ و درود بر خميني‌ به‌ طرف‌ خيابان‌ حركت‌ كردند. خبر درگيري‌ به‌ سرعت‌ در شهر پيچيد و در مدت‌ كوتاهي‌ تمام‌ شهر به‌ قيام‌ برخاست‌. در این میان ارتش‌ وارد شهر شد و با سركوب‌ مردم‌ و اعلام‌ حكومت‌ نظامي‌، بر شهر مسلط‌ شدند.

قيام‌ 29 بهمن‌ تبريز ابعاد گسترده‌اي‌ داشت‌، حتي‌ رژيم پهلوی هم‌ نتوانست‌ عمق‌ وسعت‌ را ناديده‌ بگيرد. روزنامه‌‌ اطلاعات‌ زير نظر ساواك‌ اعلام‌ كرد: در اين‌ تظاهرات‌ شش‌ كشته‌ و 125 نفر مجروح‌ شده‌اند. اما كيهان‌ تعداد كشته‌شدگان‌ را 12 نفر اعلام‌ كرد.

قيام‌ 29 بهمن‌ تبريز براي‌ رژيم‌ شاه‌ سخت‌ تكان‌دهنده‌ و وحشت‌انگيز بود. موقعيت‌ استراتژيك‌ تبريز، نقش‌ تاريخي‌ تبريزيان‌ در قيام‌ مشروطه‌ و ابعاد وسيع‌ قيام‌، رژيم‌ را به‌ تكاپو انداخت‌. هنوز تظاهرات‌ در تبريز ادامه‌ داشت‌ كه‌ محمدرضا پهلوی هيئتي‌ را مأمور رسيدگي‌ به‌ آن‌ كرد و بعد از چند روز سپهبد اسكندر آزموده‌ را از استانداري‌ عزل‌ و ارتشبد شفقت‌ را به‌ عنوان‌ استاندار منصوب‌ كرد.

تظاهرات تبریز و کشتار مردم بی‌دفاع آن شهر، بازتاب وسیعی در شهرهای ایران داشت. سایر علما و روحانیون قم، تهران و مشهد با صدور اعلامیه‌هایی چهلم شهدای تبریز را عزای عمومی اعلام کردند. به همین مناسبت در شهرهای تهران، اصفهان، آبادان، آباده، قزوین، کاشان، بابل، تبریز، جهرم و یزد تظاهرات ضد شاه صورت گرفت[3].

بدین ترتیب تبریز به عنوان پیشگام برپایی اربعین‌های شهدا، سنتی را در کشور به راه انداخت که تا آخرین روز حیات رژیم پهلوی ادامه داشت.

 1. ر.ک. چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، روح‌الله حسینیان، تهران. مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 1391.