پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ معلمان و فرهگیان از مهم‌ترین اقشاری بودند که در مبارزه با رژیم پهلوی نقش مهم و بسزایی داشتند و در طول مبارزه با رژیم از روش و تاکتیک‌های مختلفی استفاده می‌کردند. آنچه در ادامه می‌آید بخشی از کتاب  «نقش معلمان و دانش‌آموزان در پیروزی انقلاب اسلامی» است که توسط مؤسسه فرهنگی و هنری انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شده است. در این بخش، تاکتیک‌های مبارزاتی فرهنگیان در دوران نهضت اسلامی مرور شده است.

 ابلاغ پیام‌های امام خمینی

بعد از قیام 15 خرداد و برجسته شدن نقش رهبری امام خمینی، فرهنگیان از نخستین کسانی بودند که با منظومه فکری ایشان آشنا شده و با یاران نزدیکشان ارتباط برقرار کرده و به فراخور زمان و مکان به تبلیغ و ترویج اندیشه‌های انقلابی می‌پرداختند.

با تبعید امام خمینی به ترکیه و عراق امکان، دسترسی سریع و آسان به ایشان به حداقل ممکن رسید لذا بیشتر اعلامیه‌ها و پیام‌های روشنگرانه امام خمینی به شکل پنهانی و توسط مبارزان از جان گذشته به کشور آورده، تکثیر شده و در سراسر کشور توزیع می‌شد.

یکی از اقشاری که نقش بسزایی در گسترش و تشریح پیام‌های رهبری انقلاب داشت، معلمان و آموزگاران مدارس بودند: برای مثال محمد رضا مشارزاده از فرهنگیان باسابقه و مذهبی و مبارزی شناخته شده و از پایه‌گذاران فعال و مبارز در سطح کرمان بود که از سال 1341 به توزیع و نشر اعلامیه‌ها، عکس‌ها و رساله‌های امام خمینی در کرمان پرداخت و با مساعدت برادر کوچک‌تر خود مهم‌ترین و مؤثرترین کانون مبارزاتی در کرمان را سامان داد که در دبیرستان علوی جمع شدند.

 از اعتراض درون سازمانی تا تشکیل انجمن‌های صنفی

معلمان و آموزگاران برای انسجام‌بخشی به حرکت انقلابی و تحقق آرمان‌های انسانی خویش به تشکیل انجمن‌های مختلف در شهرهای کوچک و بزرگ همت گذاشتند. از بعد تاریخی 12 اردیبهشت 1340 نقطه عطفی در تاریخ حرکت اعتراضی فرهنگیان ایران به شمار می‌آید. در این روز به دنبال کشته شدن ابوالحسن خان‌دایی در جریان تظاهرات فرهنگیان در میدان بهارستان به دست مأموران و تشییع جنازه وی با حضور جمع‌ کثیری از مردم در 16 اردیبهشت، مدارس کشور تعطیل شد.

مدارس و مساجد از اماکن مهم برای برپایی و پیدایش تشکیلات انقلابی معلمان بودند و در جریان مبارزه با رژیم پهلوی بیشترین بار معنوی انقلاب و انقلابیون را بر عهده داشتند. در ماه‌های پایانی رژیم پهلوی، انجمن‌های فکری-صنفی معلمان بر اقدامات و فعالیت‌های خویش افزود و در کنار ایجاد وحدت میان فرهنگیان، کمک فراوانی به پیشبرد اهداف و آرمان‌های انقلاب نمودند؛ به طور مثال جامعه معلمان ایران که شعبه‌هایی در مراکز استان‌ها داشت و بیشتر با عنوان «باشگاه مهرگان» شناخته می‌شد،‌دوباره فعالیت صنفی خود را از سال 57 آغاز کرد و نقش بارزی در مبارزات ایفا کرد.

 حضور در تظاهرات و راه‌پیمایی‌ها

از فاصله شهادت حاج‌آقا مصطفی خمینی تا بهمن 1357، روند تظاهرات شتاب بیشتری پیدا کرد. حضور علنی فرهنگیان در جریان و اعتراض آشکار به سیاست‌های سیاسی و برنامه‌های فرهنگی رژیم پهلوی،‌یکی از تاکتیک های مبارزاتی آنان بود.

فرهنگیان شهرستان خرم‌آباد در روز 11 مهر 1357 به خشونت مأموران نظامی با دانش‌آموزان مدارس این شهر در خانه معلم اجتماع کردند. جمع کثیری از فرهنگیان و دانش‌آموزان کرمان نیز در تاریخ 9 مهر 1357 در دو مسجد جامع و مسجد حافظ کانون اصلی تظاهرات جمع شده و راهپیمایی خود را به سمت قدمگاه و بازار آغاز کردند. این جریان در کرمان و شهرهای کرمان تا آغاز انقلاب اسلامی جریان داشت

ساعت 9 صبح 2 دی‌ماه 1357 حدود دوهزار نفر از مردم و فرهنگیان در مسجد گوهرشاد مشهد تجمع‌کردند. معلمان شاهرود نیز بامداد 22 دی‌ماه 57 در مسجد جلسه قرآن تشکیل دادند و دولت بختیار را غیر قانونی خواندند. همچنین در تاریخ 25 دی 1357 به مناسبت شهادت باباخان پاسبان آموزگار روستای چکنه تظاهراتی با حضور فرهنگیان و سایر اقشار مردم برگزار شد.

فرهنگیان شیراز نیز ابتدا طی اعلامیه‌ای در تاریخ 29 آذر 57 از اولیای دانش‌آموزان تقاضا کردند که به دلیل رفتار غیرانسانی مأموران رژیم پهلوی از فرستادن فرزندان خود به مدارس خودداری کنند. سپس از دانش‌آموزان دبیرستان‌های شهر شیراز خواستند تا با همراهی معلمان و دبیران خود در راهپیمایی 2 دی 1357 شرکت کنند. در تاریخ 22 دی 1357 کارکنان اداری و آموزش و پرورش ناحیه یک شیراز با صدور اعلامیه‌ای از مبارزات مردم حمایت کردند.

در شهرهای دیگر استان نیز تظاهرات انقلابی به همت معلمان مبارز برپا شد. مثلا گروهی از مردم جهرم به همراه فرهنگیان این شهر در ساعت 10 صبح 24 دی 1357 به مناسبت هفتمین روز شهدای شهرهای مختلف ایران و چهلیمن روز شهادت محبوبه افزار جهرمی راهپیمایی کردند.

در تظاهرات 15 هزار نفری مردم رامسر در تاریخ 22 دی 57 در مسجد جامع این شهر چند نفر از روحانیون و فرهنگیان علیه دولت بختیار سخنرانی کردند. قبل از ظهر 26 دی 57 نیز پانصدهزار نفر از فرهنگیان، روحانیون و کارمندان ادارات خصوصی و دولتی با سر دادن شعارهایی علیه محمدرضا پهلوی و بختیار در قم تظاهرات کردند. در نواحی مرکزی نیز فرهنگیان از پیشگامان مبارزه علیه شاپور بختیار بودند و در سا عت هشت و سی دقیقه روز 13 دی 57 حدود 4000 نفر از فرهنگیان و سایر اقشار و گروهای اجتماعی شهرستان اراک در اداره آموزش وپرورش اجتماع کردند.

فرهنگیان شهر نائین در تاریخ 23 دی 57 تظاهراتی با حضور هفت هزار نفر ترتیب دادند و حکومت پهلوی و بختیار را محکوم کردند. در رودسر نیز حدود 15 هزار نفر به دعوت فرهنگیان این شهر تظاهرات کردند. فرهنگیان نوشهر نیز در تاریخ 25 دی 1357 دست به راهپیمایی زدند. فرهنگیان اصفهان نیز ضمن تدارک برگزاری راه‌پیمایی روز اربعین 29 دی 1357 یک گروه بیست‌نفری را مأمور انتظامات کردند تا از ورود افراد غیر فرهنگی ممانعت به عمل آورند. پیش از ظهر 21 دی ماه 1357 نیز گروهی از معلمان نواحی مختلف تهران به همراه گروهی از مردم تهران در بهشت زهرا تجمع کردند.

 اعتصاب در قالب اعتراض

اخبار و اطلاعات پراکنده‌ای از گوشه و کنار ایران در سال 1357 نشان‌گر این مطلب است که از شهریور جریان اعتصاب شدت و شتاب بیشتری پیدا کرده و فرهنگیان ایران نیز در کنار دیگر گروه‌ها و اقشار اجتماعی اعتصاب را به سلاحی برنده برای برنده‌ شدن در مبارزه با رژیم پهلوی تبدیل نمودند.

برای مثال در تاریخ 11 مهر 57 معلمان و دانش‌آموزان کرمانشاه در اعتراض به دستگیری چند معلم دست به اعتصاب زدند و مدارس تعطیل شد و جریان اعتصاب وارد روز ششم شد. همچنین در روز 8 مهر گروهی از معلمان و فرهنگیان کرمانشاه دست به اعتراض زدند و مدارس نیز به حالت تعطیل درآمد. فرهنگیان شهرهای کرند و شاه‌آباد غرب نیز اعتصاب کردند. معلمان شهرهای قصرشیرین نیز در اداره آموزش و پرورش شهرستان اعتصاب کردند که تا 11 مهر ادامه داشت.

اعتصاب دبیران دبیرستان‌های قزوین که چند روز قبل آغاز شده بود تا تاریخ 29 مهر 57 ادامه داشت. براساس اسناد اطلاعات اصفهان، فرهنگیان این شهر نیز در آبان 1357 تصمیم گرفتند اعتصاب خود را آغاز کنند. فرهنگیان مشهد نیز بنابر آنچه از قبل اعلام شده بود، از روز دوشنبه 15 آبان 57 با تجمع در استادیوم ورزشی سعدآباد اعتصاب غذای 48 ساعته را آغاز کردند.

فرهنگیان شهرستان بابل در تاریخ 3 مهر، معلمان سنندج در تاریخ 12 آذر، معلمان یزد روز 15 دی و فرهنگیان کرمان در 5 دی 57 اعتصاب کردند.

علاوه بر این، معلمان در سراسر کشور، با توجه به پتانسیل دانش‌آموزان، نقش مهمی در آگاه سازی آنان داشتند.