پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ اواخر تیرماه 1331 بود که محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت به دلیل عدم موافقت محمدرضا پهلوی با درخواست افزایش اختیارات وی استعفا داد و شاه نیز بی‌درنگ فرمان نخست وزیری قوام‌السلطنه را صادر كرد.
به دنبال انتشار این اخبار، آیت‌الله کاشانی، رهبر نهضت ملی نفت، به مخالفت شدید با قوام برخاست و با صدور اعلامیه‌ای مردم را به مبارزه تشویق كرد. در روز 29 تیر ماه آیت‌الله كاشانی در مصاحبه با خبرنگاران داخلی و خارجی اعلام كرد كه «اگر قوام نرود اعلام جهاد می‌كنم و خودم كفن پوشیده با ملت در پیكار شركت می‌نمایم.»
پس از این موضعگیری قاطع، در سی‌ام تیر ماه بازار تعطیل شد و مردم در نقاط مختلف کشور به خیابان‌ها ریختند و خواستار سرنگونی قوام شدند. یکی از بزرگ‌ترین تظاهرات در کرمانشاه برگزار شد. در این شهر، انتشار اعلاميه‌ها و مصاحبه‌هاي آيت‌الله کاشاني در تهييج افکار عمومي، بسته‌شدن بازار، برگزاري تظاهرات گسترده خياباني و تحصن در تلگرافخانه بردامنه مخالفت‌هاي عمومي با دولت جديد دامن زده و طبقات و گروه‌هاي مختلف مردم را به خيابان‌ها كشانده، و در تداوم مبارزه با ساقط کردن دولت قوام مصمم‌تر كرد.
با انتشار مصاحبه‌ها و مواضع آیت‌الله کاشانی درباره دولت قوام و در حمایت از دولت مصدق، مردم کرمانشاه با تجمع در تلگرافخانه مرکزي شهر و سبزه‌ميدان با احساسات و حرارت تمام تلگراف‌هايي به مرکز مخابره کردند.
اولین اقدام در جهت کنترل قیام مردم کرمانشاه
افزايش دامنه تجمع مردمي در سبزه ميدان و جلوي عمارت تلگرافخانه، مقامات سياسي استانداري، فرمانداري، کلانتري و تيپ کرمانشاه را به وحشت انداخت. نخستين اقدام استانداري کرمانشاه براي جلوگيري از وقوع هر نوع حادثه نامطلوب در سطح شهر آن بود که نمايندگان اقشار و طبقات مردم، اعم از کسبه، بازار، رؤساي اصناف و گروه‌هاي سياسي را دعوت کرد و از آنان خواست تا براي جلوگيري از وقوع درگيري با مقامات سياسي و انتظامي همكاري كنند. نمايندگان مذکور تقاضا کردند که استاندار شخصاً در اجتماع مردم در تلگرافخانه حضور يابد و با سخنان خود مردم را دعوت به آرامش نمايد. استاندار ضمن پذيرش اين درخواست به همراه فرمانداري کرمانشاه و رئيس شهرباني در تلگرافخانه مرکزي و محل تجمع تحصن‌کنندگان حاضر شد و از مردم دعوت کرد ضمن حفظ آرامش و رعايت نظم و امنيت به کسب و کار خود بازگردند. اما اظهارات استانداري با نارضايتي و مخالفت عده‌اي از مردم روبه‌رو شد و اين سخنان نتوانست آرامش لازم را ايجاد کند. شکست اين اقدام باعث شد استاندار مراجعت کند و نيروهاي انتظامي نيز دستورات لازم را براي کنترل اوضاع دريافت كنند.
اعتصاب کارکنان پالایشگاه نفت کرمانشاه
در اين زمان کارگران پالايشگاه و شرکت نفت کرمانشاه نيز دست به اعتصاب زدند، در محيط پالايشگاه تجمع کردند و از خروج هرگونه مواد سوختي از پالايشگاه جلوگيري به عمل آوردند. تجمع و اقدام کارگران و کارمندان پالايشگاه احتمال وقوع درگيري و شدت تشنج و اعتصاب در شهر را افزايش داد، و مذاکرات استانداری با آنان به نتیجه نرسید.
اعلام حکومت نظامی
در ساعت 9 شب 28 تیرماه، مقامات سياسي و انتظامي کرمانشاه در محل استانداري، با تشکيل کميسيون امنيت اجتماعي، به بررسي وضع بحراني شهر پرداختند و با اطلاع مقامات مرکزي از اوضاع کرمانشاه در حين جلسه کميسيون امنيت اجتماعي از طرف تيپ مستقل کرمانشاه اطلاع داده شد که تيپ، دستورات لازم را از مرکز براي برقراري حکومت نظامي در کرمانشاه دريافت كرده است. لذا از ساعت 12 شب 28 تيرماه برقراري مقررات حکومت نظامي به اطلاع مردم رسيد و در همان شب به موقع اجرا گذارده شد.
اما روز بعد، انتشار اعلاميه‌ها و پيام‌هاي آيت‌الله کاشاني، در سطح شهر به منظور حمايت از دولت مصدق، بار دیگر شعله‌هاي مخالفت و اعتراض مردم را در کرمانشاه برافروخت و بازاريان، کسبه، اصناف و گروه‌هاي مذهبي و ملي را متحداً به مبارزه و اعتصاب عمومي کشاند.
قیام 30 تیر در کرمانشاه
صبح روز سي تيرماه، مردم کرمانشاه به جنبش درآمدند و به حالت اجتماع به سوي تلگرافخانه روانه شدند. مأموران حکومت نظامي مطابق دستورات مرکز و فرمانداري نظامي کرمانشاه موظف بودند که از هرگونه اجتماع جلوگيري کنند. لذا براي پراکنده ساختن اجتماع مردم در تلگرافخانه اقدام كردند. برخورد و ممانعت نظامي در حدود ساعت 11 صبح منجر به بروز درگيري و خشونت ميان نظاميان و مردم شد. در اين درگيري که منجر به تيراندازي نظاميان شد، پنج نفر از اهالي کرمانشاه به‌شدت مجروح و عده‌اي از نظاميان نيز در حملات متقابل و سنگ‌پراني‌هاي مردم مجروح شدند.
شهرباني کرمانشاه درباره وقایع روز 30 تیرماه گزارش داد: «...از ساعت 9 صبح مندرجاً جمعيت به طرف خيابان سپه و از آنجا به طرف خيابان فردوسي و ميدان فردوسي حرکت نمودند. در اين موقع، آقاي سرهنگ معتمدي، فرماندار نظامي که در شهرباني بودند، شخصاً به محل اجتماع حرکت و مردم را با نصايح لازمه به تفرقه دعوت [كردند] ولي چون اعتنايي به نصايح مأمورين نظامي و افسران شهرباني ننموده، از خيابان فردوسي با اعمال تظاهرات مرده و زنده باد به طرف خيابان سپه و جلوي تلگرافخانه مراجعت و مي‌خواستند داخل تلگرافخانه شوند. مأمورين انتظامي درب تلگرافخانه را بسته و در ارتفاعات نيز سرباز و پاسبان گمارده و مراقب اوضاع بودند و براي تفرقه قريب ]به[ سه‌ساعت نصايح ادامه داشته، ولي محرکين مردم را تحريک به عدم تفرقه و حمله به مأمورين نمودند...»
این قیام مردم کرمانشاه که یکی از بزرگ‌ترین تظاهرات مردم ایران در روز 30 تیر ماه بود نشانگر نفوذ آیت‌الله کاشانی در میان مردم این دیار بود.
این قیام سراسری نتیجه بخش بود و به سقوط دولت قوام و روی کار آمدن مجدد مصدق منجر شد. شنيدن اخبار استعفاي قوام‌السلطنه و پيروزي مجدد دکتر مصدق به ياري آیت‌الله کاشانی و رهبران نهضت ملي و همت مردم موجي از شادي و شور را در ميان مردم کرمانشاه ايجاد کرد که با ابراز احساسات و حضور در خيابان‌ها و معابر عمومي همراه و درواقع تجلي احساس پيروزي و غرور ملي بود.
دسته‌ها و احزاب سياسي شهر کرمانشاه و عموم اهالي اين شهر نيز بلافاصله از اين پيروزي بزرگ ملي به وجد آمدند و به شکرانه پيروزي نيروي ملت به جشن و پايکوبي پرداختند.
*منبع: انقلاب اسلامی در کرمانشاه ، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی