پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی - رحیم نیکبخت؛ در تاریخ انقلاب اسلامی، نقش زنان اگر بیشتر از مردان نباشد قطعاً کمتر نیست. نقشی که زنان در تاریخ انقلاب اسلامی ایفا کرده‌اند در چند جایگاه مادر، همسر، فرزند و مبارز قابل بررسی است. به ویژه آنکه مادران، همسران و فرزندان مبارزان مشقات و فشارهای جسمی و روحی بسیار را تحمل کرده‌اند. وقتی تاریخ پرافتخار نهضت اسلامی را بررسی می‌کنیم، نقش‌آفرینی زنان در مقاطع مختلف انقلاب اسلامی به خوبی دیده می‌شود.

نقش زنان در قیام 15 خرداد

در نخستین سال‌های نهضت اسلامی، در وقایعی چون خرداد 1342، زنان نقش مهمی داشتند و نخستین تظاهرات بانوان در تاریخ انقلاب اسلامی را زنان قم در روز 15 خرداد آن سال به حمایت از امام خمینی(ره) صورت دادند. همزمان با آغاز قیام 15 خرداد از ساعت 9صبح آن روز، تعداد زيادي از زنان قمي ضمن برپايي تظاهراتي در مسجد اعظم در حمايت از امام(ره)، اجتماع کرده و پس از اینکه تظاهر‌کنندگان، وارد صحن شدند و در آنجا تحصن کردند، گروهی از زنان دیگر در حالی‌که شعارهایی در حمایت از امام سر می‌دادند، وارد صحن شده و به تظاهر‌کنندگان پیوستند که در نتیجه‌ آن، هیجان بیشتری در میان مردم ایجاد شد.[1]

در یکی از گزارش‌های ساواک از قیام 15 خرداد آمده است: «به قرار اطلاع، مخالفین با جدیت تمام بانوان را تحریک می‌کنند که دسته‌بندی کرده، در خیابان‌ها با اطفال کوچک دست به تظاهرات بزنند. در جنوب شهر و محله‌هایی که اکثراً بی‌بضاعت و یا زیاد به دین‌داری مقید هستند، تبلیغات می‌شود که در صورت اقتضا، با قرآن و تمثال ائمه در خیابان‌ها تظاهرات خواهندکرد.» [2] از سوی دیگر تعدادی از شهدا، مجروحین و بازداشت شدگان قیام 15 خرداد را زنان تشکیل می‌­دادند.

مبارزات بانوان در دوران تبعید امام

در دوران تبعید امام خمینی از میهن، بانوان در عرصه­های مختلفی چون فعالیت‌های فرهنگی، حوزه­های علمیه مختص بانوان، تأسیس مدارس نوین برای دختران، برپایی جلسات وعظ و سخنرانی برای با نوان و... همچنین مبارزات مسلحانه در گروه­هایی همانند مهدویون و منصورون و مبارزات دانشجویی در دانشگاه‌ها فعال بودند.

مهم‌ترین فعالیت کمتر توجه شده در این مقطع تاریخی، فعالیت‌های فرهنگی، تبلیغی و مذهبی بانوان است، به طوری که در شهرهای مختلف جلسات مذهبی و فرهنگی مختص بانوان تشکیل می‌شد. یکی از کانون‌های فعال در این عرصه در مسجد موسی ابن جعفر(ع) تهران توسط شهید آیت‌الله سید محمدرضا سعیدی خراسانی مدیریت می‌شد. در نتیجه مبارزات سیاسی تعدادی از زنان توسط ساواک دستگر و در کمیته مشترک ضد خرابکاری شکنجه و بازجویی شدند. [3]مرحوم مرضیه حدیدچی، مرحوم مریم بهروزی و... از آن جمله‌اند. در این دوره همچنین عده­ای از مادران مبارزان سیاسی از ناراحتی و اضطراب ناشی از حمله ماموران و ناگرانی از وضعیت فرزندان خود غریبانه درگذشتند.

در این دوره علاوه بر مدارس مذهبی که مهم‌ترین آن مدارس اسلامی جامعه تعلیمات اسلامی به مدیریت مرحوم آیت‌الله عباسعلی اسلامی بود، چند حوزه علمیه هم در قم و مشهد و اصفهان مختص تحصیلات بانوان دایر گردید. در همین دوره بانوان شاخصی چون بانو مجتهده امین، بانو صفری و دیگران نقش مهمی در تربیت نسلی از بانوان فاضل و آشنا به مبانی دینی و مذهبی و انقلابی برعهده داشتند. به عنوان مثال بانو امین در سال 1344 شمسى حوزه‌اى به نام مکتب فاطمه(س) براى بانوان تأسیس کرد که در این حوزه حدود 600 تا 1000 طلبه زن مشغول تحصیل بودند.

نقش فعال زنان در دوران اوجگیری نهضت اسلامی تا پیروزی انقلاب

با اوجگیری نهضت اسلامی از دی‌ماه 1356، زنان در مناسبت‌های مختلف حضور فعال و پیشگامی داشتند. از آن جمله نخستین تظاهرات را در آستانه دوره اوجگیری در 17 دیماه 1356 در مشهد در اعتراض به سالروز کشف حجاب برپا کردند؛ هنگامي که مراسم جشن با حضور گروهی از زنان وابسته در حال برگزاري بود، حدود 120 نفر از بانوان مسلمان مشهد در اعتراض به مراسم 17 دی (سالگرد کشف حجاب) در خیابان‌های خسروی نو، شاهرضا و نادری دست به تظاهرات زدند. در چنین شرایطی، ماموران رژیم پهلوی در نزدیکی میدان شهداء آنها را پراکنده و عده‌ای را دستگیر کردند. آیت‌الله سید عبدالله شیرازی نیز در پی این حادثه، درس خود را تعطیل کرد. [4] راهپيمايي مستقل زنان مشهدی، زمينه‌ساز حرکت‌ها و راهپيمايي‌هاي با شکوه بعدي آنان شد؛ به گونه‌اي که زنان خراسان، الهام بخش زنان سراسر کشور در مبارزه عليه رژيم شدند.

این حضور فعال بانوان در مبارزات، همچنان ادامه داشت. بعد از برپایی تظاهرات میلیونی عید فطر در 13 شهریور 1357، در تهران زنان با حمل پارچه نوشته­هایی که بر روی آن شعارهای «رهبر ما خمینی است، کشور ما اسلامی است، حکومت، حکومت اسلامی است و ...» نوشته شده بود، در تظاهرات شرکت کردند.

روز 17 شهریور نیز، زنان همگام با مردان، برای شرکت در تظاهرات از همان ساعات اولیه، راهي ميدان ژاله شدند. در مسیر حرکت مردم، زنان خانه‌دار به مردمی که به سمت میدان ژاله در حرکت بودند نان، هندوانه و آب و انواع میوه می‌دادند و به روی آنها گلاب می‌پاشیدند. در بین تظاهر کنندگان زن­هايي بودند که کودکان خود را به آغوش گرفته و به طرف ميدان ژاله در حرکت بودند.

همزمان با سرازير شدن جمعيت به سوي ميدان، نظاميان نيز در اطراف آن موضع گرفتند. از طرف فرمانده نيروهاي نظامي با بلندگو به مردم اخطار مي‌شد که «حکومت نظامي است، متفرق شويد» ولي مردم اعتنايي به اين اخطارها نمي‌کردند و به تجمع و متشکل کردن هرچه بيشتر صفوف خود مي‌پرداختند. زنان که جمعيت زيادي را تشکيل مي‌دادند، در گوشه‌اي از ميدان اجتماع کردند و گروهي از جوانان براي حمايت از آنان در مقابل هجوم نظاميان، اطراف‌شان حلقه زدند؛ آنگاه زنان همنوا با مردان عليه رژيم پهلوی شعار دادند. در همين هنگام، هلي‌کوپتري نظامي بالاي سر جمعيت ظاهر شد و مردم را به رگبار بست و تعداد زيادي را شهيد و مجروح کرد. همزمان با هلي کوپتر، نظاميان مستقر در اطراف ميدان و بالاي پشت بام‌هاي اطراف نيز به سوي مردم شليک کردند و در اندک مدتي، مردم بي‌دفاع به خاک و خون کشيده شدند و تعداد زيادي به شهادت رسيدند. حضور پرتعداد زنان و شجاعت و رشادتي که در اين واقعه از خويش نشان دادند، اين واقعه را به يکي از صحنه‌هاي با شکوه حضور زنان در نهضت اسلامی تبديل کرد. در 17 شهریور که به جمعه سیاه معروف شد چند تن از شهدا از دانش‌آموزان دختر و نیز از زنان بودند که معروفترین این شهدا محبوبه دانش فرزند شهید حجت‌الاسلام دانش آشتیانی (از شهدای 7تیر 1360) است.

با عزیمت امام خمینی از عراق به فرانسه، و همزمان با آغاز سال تحصیلی در مهرماه، دانش‌آموزان و معلمان نقش بارز و مهمی در مبازات برعهده گرفتند. در این میان، معلمان زن و دانش‌آموزان دختر، همگام با مردان، نقش مهمی در همگانی شدن انقلاب اسلامی ایفا کردند؛ برپایی تظاهرات در داخل و خارج مدارس، اعتصاب، عدم حضور در مراسم‌های حکومتی، توزیع اعلامیه و... بخشی از این اقدامات بود.

همچنین زنان در تظاهرات‌ مختلف روزانه و همچنین تظاهرات‌های سراسری و میلیونی تاسوعا، عاشورا و اربعین و همچنین در مراسم استقبال تاریخی از امام خمینی حضور گسترده‌ای داشتند. علاوه بر اینکه تعدادی از شهدای دوران انقلاب از زنان و دانش‌آموزان دختر بودند، مادران و خواهران شهدای دوران نهضت اسلامی در افشای چهره واقعی رژیم پهلوی در مراسم تشییع و تدفین و همچنین مراسم ختم شهدا نقش ویژه و موثری داشتند.

1-  آرشيو مركز اسناد انقلاب اسلامي، پرونده وقايع 15خرداد، شب115، سش32