پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی _ مهدی رمضانی؛ یکی از مهم‌ترین ارکان دفاعی هر کشور، به ویژه در دوران جنگ و تجاوز یک دولت خارجی، نیروهای مردمی هستند؛ قوای مردمی که در محاسبات نظامی هرگز به شمار نمی‌آیند اما در میدان نبرد به یک‌باره اثری عمیق از خود بر جای می‌گذارند.

تاریخ دفاع مقدس روایت‌گر نمونه‌های فراوانی از این اثرگذاری است؛ براساس شواهد تاریخی، تا زمانی که این ظرفیت عظیم از جبهه‌های جنگ دور نگاه داشته می‌شد، شکست و اشغال خاک کشور پیامد این سیاست بود. اما درست بعد از عزل بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا، با تغییر سبک مدیریت جنگ، نیروهای مردمی به میدان آمده و روند جنگ را دگرگون کردند که نمونه این اثرگذاری در فتح خرمشهر نمایان شد.

عدم استفاده از قوای انسانی؛ سیاست غلط بنی‌صدر

آنچه در نخستین روزهای تجاوز رژیم بعث عراق به خاک ایران نادیده گرفته شد، بهره‌گیری از ظرفیت قوای انسانی بود؛ سیاستی که ابوالحسن بنی‌صدر به عنوان فرمانده کل قوا[1] در پیش گرفت و بر مبنای آن سیاست، جایگاهی برای نیروی مردمی در دفاع از کشور قائل نبود.

این نیروی خودجوش که اتفاقا در برابر تهاجم همه‌جانبه دشمن به خرمشهر مقاومتی بی‌مانند از خود نشان داده بود، در حالی که زیر آتش دشمن بعثی قرار داشت از سوی بنی‌صدر حمایت نمی‌شد و نتیجه فوری آن، چیزی جز سقوط خرمشهر نبود. چنانکه از خاطرات آیت‌الله عبدالله محمدی، امام جمعه وقت خرمشهر برمی‌آید، بنی‌صدر با عدم بهره‌برداری از توان نیروهای مردمی مدافع خرمشهر، سقوط این نقطه از خاک کشور را تسریع بخشید. او حتی به درخواست کمک این قوای مردمی نیز پاسخ منفی داد. آیت‌الله محمدی نقل می‌کند: «نیروهای ما در داخل شهر در حال دفاع از خرمشهر بودند... در این مدت هرچه تقاضای کمک و نیرو می‌کردیم تا نیروهای ما تقویت شوند، خبری از کمک نبود. درآن زمان بنی‌صدر به اهواز آمده بود؛ ما دو نفر را مامور کردیم تا به اهواز بروند و با بنی‌صدر دیدار کنند و بگویند که حداقل چند گلوله توپ و خمپاره به ما بدهد. بنی‌صدر هم جواب داده بود که گلوله توپ و خمپاره مگر نقل و نبات است که به شما بدهم؟ دوستان ما هم با دست خالی برگشتند. از طرف دیگر توپخانه اصفهان برای دفاع از خرمشهر و جلوگیری از سقوط آن عازم خرمشهر شده بود اما این توپخانه در شادگان که 50 – 60 کیلومتر با خرمشهر فاصله داشت متوقف شده بود. به آنها گفته بودند كه صلاح نیست جلوتر بروید. ما رفتیم و با فرمانده توپخانه صحبت كردیم و گفتیم: شما برای چه به اینجا آمده‌اید؟ گفت: ما آمده‌ایم که از خرمشهر دفاع کنیم. گفتیم: پس چرا به خرمشهر نمی‌آیید؟ خرمشهر در محاصره است و در معرض سقوط است. گفتند: چه كنیم كه به ما اجازه نمی‌دهند. می‌ترسیدند كه بگویند بنی‌صدر اجازه نداده است.» [2]

ورود قوای مردمی به صحنه؛ اولین نشانه تغییر سبک در مدیریت جنگ

بعد از عزل بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا و ریاست‌جمهوری در خرداد 1360، تا حدودی از حجم موانع جنگ کاسته شد. از این زمان به بعد مدیریت جنگ با به صحنه آوردن نیروهای مردمی توانست به موفقیت‌های بزرگی در عرصه دفاع مقدس دست یابد.

به باور صاحب‌نظران، محققان و پژوهشگران جنگ، استفاده از ظرفیت نیروهای مردمی، در ابتدا حاصل مدیریت امام بود. محمد درودیان، نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس با اشاره به تدبیر امام در اعلام «فراخوان برای حضور مردم در صحنه‌ سیاسی کشور» می‌گوید: «با برقراری ثبات سیاسی در داخل کشور، به تدبیر امام مجدداً آن قدرتی که منجر به سقوط رژیم پهلوی شده بود، با گسترش حضور مردم در جبهه‌ها شکل گرفت. این همان چیزی بود که ارتش عراق محاسبه نکرده بود. برای این‌که عراق فقط به ارتش نظامی ایران نگاه می‌کرد و می‌دید که نه تغییر انسانی داشته و نه تغییر تجهیزات و ادوات جنگی. اما این بُعد را نمی‌دید که «مردم» گروه گروه به سمت جبهه‌ها در حال حرکت‌اند. تا جایی که مردمی که در ابتدای جنگ به صورت «دسته»اند و نهایتاً در عملیات ثامن‌الائمه تبدیل به «گردان» می‌شوند، در طریق‌القدس به «تیپ» تبدیل می‌شوند و در فتح‌المبین و بیت‌المقدس به «لشکر»! از عملیات ثامن‌الائمه تا فتح خرمشهر فقط 9 ماه است، اما در همین مدت کم، لشکرهایی از مردم تشکیل می‌شود. این را ارتش عراق اصلاً نمی‌توانست پیش‌بینی کند.»

نقش قوای مردمی در عملیات آزادسازی خرمشهر به قدری عیان بود که از دید رسانه‌های خارجی هم پنهان نماند، به طوری که یکی از مطبوعات فرانسه از حضور 60 تا 80 درصدی بسیجیان «داوطلب» در عملیات بیت‌المقدس خبر داد و نوشت: «60 تا 80 درصد از نیروهای ایرانی را بسیجیان داوطلب تشکیل می‌دهند.» همین خبر در ادامه از قولِ یکی از فرماندهان سپاه پاسداران افزود: «اغلب آنها جوانان 14 تا 17 ساله هستند [که] پاسداران به آنها آموزش کوتاه مدتی می‌دهند و سپس آنها را به جبهه اعزام می‌کنند.»[3]

سردار فتح‌الله جعفری از فرماندهان ارشد دوران دفاع مقدس و بنیانگذار یگان زرهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز درباره نقش مردم در عملیات بزرگ بیت‌المقدس می‌گوید: «اولين مسئله‌ای که موفقيت عمليات بيت‌المقدس را تضمين کرد نقش و حضور فعال مردم در پشتيباني و صحنه نبرد بود، به‌طوری که ما در اين عمليات 70 هزار نيروی بسيجی و مردمی داشتيم که از امتيازات بسيار ارزشمندي محسوب مي‌شد.»

سرتیپ دوم سعید پورداراب از فرماندهان لشکر 21 حمزه سیدالشهداء در جنگ تحمیلی نیز در این رابطه می‌گوید: «حضور نیروهای مردمی در عملیات بیت‌المقدس نسبت به عملیات‌های دیگر بسیار گسترده بود و [فقط] در مرحله سوم عملیات که نیروهای ایران در شمال شلمچه با کمبود نیرو روبرو شدند، 6 هزار نیروی بسیج آموزش دیده به کمک رزمندگان کشورمان شتافتند و این امر یکی از دلیل‌های اهمیت عملیات بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر محسوب می‌شود.»

بدین ترتیب، با تدبیر امام، مدیریت جدید جنگ توانست در مدت اندکی با اعمال تغییرات بنیادین و اصولی در جنگ، به موفقیت‌های بزرگ برسد. لذا تغییر سبک مدیریت جنگ بعد از عزل بنی‌صدر، مهم‌ترین تحول در دومین سال جنگ می‌باشد که ماحصل آن، پیروزی‌های پی در پی در صحنه‌های نبرد بود. چنانکه محسن رضایی می‌گوید: «مدیریت جدید که بر سر کار آمد یک مدیریت صرف تکنیکی نبوده که صرفا تکنیک‌ها را تغییر بدهد، یک مدیریت صرف تاکتیکی نبود که تاکتیک‌ها را تغییر بدهد؛ بلکه مدیریتی که آمده، راهبردها، ساختارها، عملکردها، تکنیک‌ها و تاکتیک‌ها را عوض کرد و یک تحول اساسی به وجود آورد و حتی سبک جنگیدن را نیز عوض کرد. بنابراین در مقطع دوم جنگ، یک تحولی در جنگ صورت گرفت که ناشی از مدیریت جدیدی بود که در نهایت منجر به آزادی خرمشهر شد.»[4]

تجلیل از عملکرد قوای مردمی بعد از فتح خرمشهر

حضور حماسی قوای مردمی در فتح خرمشهر، تحسین و تجلیل امام خمینی را در پی داشت. ایشان در ششم خردادماه 1361، طی پیامی، ضمن تبریک این پیروزی بزرگ، همراهی مردم با قوای نظامی را ماندگارترین برگ تاریخ خواندند و فرمودند: «سپاه در جبهه‏های دفاع مقدس از اسلام و میهن اسلامی، با وحدت و انسجام کامل با ارتش معظم و بسیج عزیز و ژاندارمری و عشایر مکرم و سایر قوای نظامی و انتظامی و مردمی، چون صفی آهنین و بنیانی مرصوص پایداری نموده و دشمنان اسلام و بشریت را از میدان‌های نبرد مفتضحانه رانده است، و برای خود و اسلام و میهن معظم ایران افتخارهایی آفریده است که تاریخ فراموش نخواهد کرد.»[5]

تنها 11 روز بعد از فتح خرمشهر و در 14 خرداد نیز آیت‌الله خامنه‌ای در خطبه‌های نماز جمعه‌ تهران، ضمن واکاوی نقش قوای مردمی در بزنگاه‌های تاریخی، به تجلیل از حضور مردم در جریان عملیات آزادسازی خرمشهر پرداختند و فرمودند: «این جبهه‌های جنگ که پر است از مردم غیر موظف، یعنی غیر نظامیانی که به عشق فداکاری، سلاح به دست گرفته‌اند و در خدمت انقلاب می‌جنگند...»

ایشان حضور مردم را مایه قدرتمندی نظام تلقی کردند و فرمودند: «بدانید برادران و خواهران عزیز من در سرتاسر کشور که اگر انتخاب شما و جهاد شما و انفاق شما و کمک شما و اغماض شما و حمایت شما و حضور شما در همه‌ صحنه‌ها نمی‌بود، ما در مقابل دشمن این قدر احساس قدرت نمی‌کردیم. امروز ما در مقابل قوی‌ترین قدرت‌های عالم، یعنی در مقابل امریکا، احساس قدرت می‌کنیم. علت این احساس قدرت این است که شما هستید. یعنی یک نیروی لایزال و تمام نشدنی. اگر شما بی‌تفاوت بودید، اگر به جنگ و صلح و انفاق و آباد کردن و عمران و سازندگی بی‌اعتنا بودید، قطعاً هیچکس نمی‌توانست از مسئولان ادعا کند که... این تهاجم عظیم همه‌جانبه‌ای که امروز از طرف قدرت‌های بزرگ به ما می‌شود، قابل تحمل است... در همه‌ صحنه‌های سیاست داخلی و خارجی ما نقش مردم همین اندازه تعیین کننده است.»

آیت‌الله خامنه‌ای در ادامه ضمن نکوهش بنی‌صدر بخاطر عدم توجه به توان قوای مردمی، با مقایسه سال اول و دوم جنگ فرمودند: «یک مثال جنگ امسال و جنگ پارسال را می‌زنم برایتان. ما از امسال تا پارسال تجهیزات جنگی بیشتری نداریم، مهمات و ابزار و تانک و هواپیمای بیشتری نداریم، چرا ما پارسال در میدان جنگ در فضای حزن و اندوه به سر می‌بردیم و امسال همه جای صحنه‌ نبرد به ما لبخند می‌زند؟ چرا؟ چرا پارسال خبر از پیروزی‌ها نبود یا بسیار کم بود؟ چرا پارسال برای ما خرمشهر، خونین‌شهر بود؟ و هویزه و ایستگاه حمید و عین‌خوش و بسیاری از این مناطق دست‌نیافتنی بود؟ امسال همه‌ این‌ها زیر پای فرزندان عزیز این کشور می‌خندد، چرا؟ علت این است که در سال گذشته مسئولان خیانت‌کار، آنهایی که سررشته‌ امور در جنگ صد درصد به دست و تدبیر آنها بود، حاضر نبودند برای نیروهای جنگنده‌ مردمی اعتباری قائل بشوند. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، این نیروی جان برکف، سال گذشته از طرف آن فراری نگون‌بخت [بنی‌صدر] و همکاران و هم‌فکرانش جدی گرفته نمی‌شد. این بود که خود را از یک نیروی عظیم محروم کرده بودند...»[6]

بدین ترتیب، قوای مردمی با ورود به صحنه جنگ، با عملکردی موفق، بیش از پیش غلط بودن سیاستِ بنی‌صدر و همفکرانش را تائید کرد و بعد از فتح خرمشهر نیز ظرفیت خود را به خوبی آشکار نمود. لذا با مطالعه تاریخ می‌توان پی برد نگاه به داخل و در راس آن توجه به توان نیروی انسانی و ظرفیت‌‌های قوای مردمی، یکی از نقاط قوت در فرازهای سخت و دشوار انقلاب اسلامی بوده است که هم حضرت امام و هم مقام معظم رهبری بر آن تاکید و فرارتر از آن، ایمان داشته‌اند و در عمل نیز مکرر این مهم را به کار بسته‌اند. همچنین تاریخ به ما نشان داده در هر مرحله‌ای، اندکی از این نگاه در سطح دیگر مسئولین کشور تضعیف شده یا تغییر کرده، نتایج معکوس و تلخ آن جامعه را درگیر کرده است.

امروز نیز بعد از گذشت سال‌ها، هنوز نیروی مردمی، مستعد حماسه‌سازی است و همانطور که بارها ثابت کرده، در صورت حمایت و مدیریت صحیح، می‌تواند بزرگ‌ترین نقش را در تاریخ کشور ایفا کند. این نیروی انسانی و مردمی است که شکست را تبدیل به پیروزی می‌کند و از دل تهدید فرصت می‌رویاند و این مردمند که پشتیبان و حامی نظام و انقلاب و عاشق رهبر خود هستند و بی‌تردید در شرایط پیچیده و سختِ فعلی نیز همین ظرفیت عظیم است که می‌تواند گره‌گشا باشد.

1- ابوالحسن بنی‌صدر از 30 بهمن 1358 با حکم امام به به سمت «فرماندهی کل نیروهای مسلح به ترتیبی که قانون اساسی‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی ایران تعیین کرده است» منصوب شد.