پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ شهید محمدعلی رجایی به عنوان یکی از مدیران بلندپایه نظام جمهوری اسلامی داری خط مشی خاص مدیریتی بود که در آن برهه حساس کشور در دهه 60، وی را از دیگر مسؤلان متمایز می‌کرد. خط مشی شهید رجایی در کسوت مسئول انقلاب اسلامی بعد از گذشت سال‌ها از شهادت ایشان همواره الگو و سرمشقی موثر برای مسؤلان نظام به حساب می‌آید.
این نوشتار به طور خلاصه، مولفه‌های مدیریتی شهید رجایی را بررسی می‌کند.
مشورت در کارها
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مدیریتی شهید رجایی بنابر اظهارات دوستان و اطرافیان وی مشورت زیاد در کارها بود. همسر شهید رجایی می‌گوید: «مدیریت رجایی قوی، توام با اخلاق و تعهد و دقت نظر بود، این بود که او را مدیر موفقی کرد. به متخصصین اقتصادی بها می‌داد. گرچه خود فردی غنی از لحاظ فکری و فرهنگی بود اما هیچ وقت خود را بی‌نیاز از مشورت دیگران نمی‌دید.»
صادق نوروزی هم در این رابطه می‌گوید: «آقای رجائی خیلی اهل مشورت بود؛ چه در طول چند ماهی که ایشان به عنوان نماینده مردم تهران به مجلس اول راه یافتند و چه در زمان وزرات و نخست‌وزیری‌شان از گروه‌ها و افراد خاص و از جمله سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و انجمن اسلامی و معلمان و... می‌خواستند تا نظر خود را در رابطه با مسائل سیاسی و اجرایی کشور در جلساتی که با حضور نمایندگان این انجمن‌ها و گروه‌ها و خودشان تشکیل می‌شد به او ارائه کنند».
علی صادقی نیز در مورد منش مدیریتی شهید رجایی با تأکید بر روحیه مشورت‌پذیری وی می‌گوید: «از ویژگی‌ها آقای رجائی این بود که در مسائل و مواردی که تشخیص می‌داد نیاز به مشورت دارد، نزدیک‌ترین افرادی را به آن موضوع مرتبط بودند به جلسه‌ای مشورتی دعوت می‌کرد و در این جلسه‌ها می‌گفت در این مورد یک بحثی بکنیم تا من نظر مشورتی شما را بشنوم.»
پرکاری
از دیگر مؤلفه‌های مدیریتی شهید رجایی می‌توان به پرکاری وی اشاره کرد. همسر شهید رجایی با تاکید بر این مهم می‌گوید: «در دورانی که مشاور وزیر آموزش و پروش بود، با اینکه خیلی دیر وقت به خانه می‌آمد، اما همیشه همراه خودش پرونده‌های زیادی می‌آورد...»
صادق عزیزی که خود از نزدیک شاهد پرکاری شهید رجایی بود می‌گوید: «خود من بارها شاهد بودم محافظی که همیشه پشت سر آقای رجائی سر حال و هوشیار مراقب اطراف بود، آخر شب یعنی ساعت12 و 5/12 شب که می‌شد دیگر نمی‌کشید و مدام چرت می‌زد و آثار خواب و علائم خستگی در چهره‌اش پیدا بود. چون همه اعضای هئیت و محافظین همراه ایشان از ساعت اولیه صبح که بیدار می‌شدند به همراه ایشان از ساعت اولیه صبح که بیدارمی‌شدند به همراه ایشان در برنامه‌های کاملا فشرده ساعت به ساعت از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر می‌رفتند و لذا خیلی خسته می‌شدند اما ایشان گویی اصلا چیزی به نام خستگی نمی‌شناسند.»
احمد صانعی نیز با تاکید بر پرکاری شهید رجایی می‌گوید: «آقای رجائی فرد پرکاری بود، خودش به مناسبتی گفته بود که من خستگی را خسته کرده‌ام. بارها شاهد بودم به دلیل اینکه از صبح خیلی زود تا پاسی از شب یکسره کار می‌کرد، پزشک به محل کار او می‌آمد و به او آمپول می‌زد. با این حال نسبت به کار اصلا احساس خستگی نمی‌کرد.»
توجه به محرومین
توجه به محرومین و مناطق محروم از دیگر مؤلفه‌های مهم مدیریتی شهید رجایی بود که به گواه دوستان و اطرافیان، شهید رجایی همواره به آن پایبند بود. محمد سلامتی وزیر کشاورزی در دوران شهید رجایی با اشاره به اهمیت این موضع و طرح آن در اولین جلسه دولت می‌گوید: دیگر مصوبه اولین جلسه دولت تعیین حقوقی برای پیرمردان و از کار افتادگان روستاها بود که مقرر شد نفری سیصدتومان به آن‌ها حقوق داده شود. آقای رجائی با طرح این پیشنهاد در اولین جلسه دولت نشان داد که جهت‌گیری دولت او به سمت کمک به محرومین و مستضعفین است.
مسعود رسولی از نزدیکان شهید رجایی نیز در این زمینه می‌گوید: «آقای رجایی نسبت به مناطق محروم و مشکل مردم حساسیت نشان می‌داد. یک بار که از بوشهر برگشته بودم، در جلسه خانوادگی ایشان را دیدم و گفتم: دایی جان شما این همه از رسیدگی به مناطق محروم حرف می‌زنید، آن وقت مردم بندر بوشهر آب خوردن ندارند. سال بعد که به مناسبتی به بوشهر رفتم دیدم مشکل آب خوردن آن منطقه دور افتاده با پیگیری‌های مجدانه ایشان حل شده و مردم بوشهر می‌توانند از آبی که از دهنو به آن‌جا منتقل شده استفاده کنند»
جوانگرایی
جوانگرایی و توجه جدی به حضور جوانان در عرصه مدیرتی کشور دیگر مؤلفه مهم مدیریتی شهید رجایی بود که همواره آن را سرمشق خود برای گزینش افراد قرار داده بود. یکی از دوستان و همکاران او با اشاره به این روحیه می‌گوید: آقای رجائی فرد بسیار عاقل و مدیری بود. گاه حرف‌هایی را که خودش صلاح نمی‌دید بزند از زبان دیگران کمک می‌گرفت. از جمله وقتی در جلسه‌ای بحث بر سر به کارگیری نیروهای مناسب بود، قبل از جلسه به من گفت: چون در این جمع تو از همه جوان‌تر هستی، سعی کن در کارها از نیروی جوان بیشتر از دیگران استفاده کنی، چون کار را باید جوانان بکنند. نظر ایشان این بود که هرچند افرادی که 20 سال خدمت کرده‌اند تجربه دارند و باید از آنان استفاده کرد، ولی اینان هرچه داشته‌اند رو کرده‌اند. ایشان فکر خودش را از طریق من به جلسه سرایت داد و بعد هم در انتخاب وزراء و همکاران خود به این عامل مهم جوانگرایی در مدیریت کاملا وفادار ماند.
پیگیری امور تا حصول نتیجه نهایی
از دیگر مؤلفه‌های مدیریتی شهید رجایی می‌توان به جدیت وی در امر خدمت‌رسانی و رفع مشکلات مردم اشاره کرد. به گفته احمد صانعی: از کارهای خوب آقای رجایی در دوران نخست‌وزیری تشکیل دفتر پیگیری بود. این دفتر مأموریت داشت تمامی نامه‌ها و مراجعات مردم را ثبت کند و جهت اقدام به وزارت‌خانه‌ها بفرستد و تا آن‌جا که نامه به دست مسئول مربوطه می‌رسید کار را دنبال می‌کرد. بر این اساس، دفتر پیگیری که مجاور دفتر ایشان بود، همواره مملو از جمعیت بود که برای حل مشکل خود به آن‌جا مراجعه می‌کردند. این دفتر نقش خیلی مهمی در حل مشکلات مردم داشت و بیانگر دیدگاه آقای رجایی در اهمیت دادن به مردم و تلاش در جهت رفع نیازهای آنان بود».
توجه به سادگی و دوری از تشریفات
از دیگر مؤلفه‌های مدیریتی شهید رجایی می‌توان به سادگی محیط کار اشاره کرد. بهزاد نبوی در مورد این ویژیگی مدیریتی شهید رجایی می‌گوید: «از اولین مصوبات دولت آقای رجایی این بود که وزرا باید در بدترین اتاق‌های مجموعه وزارتی مستقر بشوند و خود ایشان اتاق کوچک منشی‌ها را به عنوان اتاق کار انتخاب کرده بود. این‌ها همه برای این بود که مثل سابق بهترین اتاق‌ها در اختیار وزراء و معاونان آن‌ها قرار ندهند که تدریجا خلقیات مسئولین تغییر کرده و اسیر پست و مقام شوند.»
صادق عزیزی نیز می‌گوید: وقتی آقای رجائی به نخست‌وزیری آمد، پس از بازبینی اتاق کار و اتاق‌های همجوارآن، اتاق سابق نخست‌وزیری را به اتاق دفتر و منشی‌اش اختصاص داد که اتاق بزرگی در ابعاد 5 در 8 متر بود و اتاق منشی و دفتر سابق نخست‌وزیری را که یک اتاق کوچک بود، برای خودش اننخاب کرد. چون اتاق ایشان طوری بود که جلوتر از اتاق دفتر و منشی بود و هر کس قرار بود با ایشان ملاقات کند یک‌راست وارد اتاق نخست‌وزیر می‌شد. آقای رجائی با این کار می‌خواست از این لحاظ هم دچار تشریفات مقام و موقعیت نخست‌وزیری نشود.
بنا بر خاطرات محمدحسین رفیعی طاری: شهید رجایی می‌گفت من اتاق کوچک را بیشتر دوست دارم، چون اتاق بزرگ ممکن است آدم را تحت تأثیر قرار بدهد که احساس کند که خیلی مهم است. چون هر کس که از درب وارد می‌شود و سلام می‌کند باید 10 متر راه بیفتد تا به من برسد.
به شهادت دوستان و آشنایان، شهید رجائی در مسافرت‌هایی که داشت بنایش بر این بود که این سفرها با حداقل امکانات و تشریفات صورت گیرد. او می‌گفت: داخل مردم بودن و بی‌تشریفات مسافرت کردن می‌تواند به ما این کمک مهم را بکند که بفهمیم مسائل و مشکلات مردم چیست و بدانیم مردم چه می‌گویند.
تبلور این خصیصه‌های مدیریتی در شخصیت یکی از مسئولین عالی‌رتبه جمهوری اسلامی در دهه 60، موجب شد تا بعد از گذشت سال‌ها، از شهید رجایی به عنوان یک مدیر کارآمد و مدبر یاد شود. به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی «[شهید رجایی و شهید باهنر] در همان مدت كوتاه مسئولیتشان، طوری عمل كردند كه از خودشان برای ما الگو باقی گذاشتند» و «حقیقتاً با تلاش سختی كه كردند، با تحملی كه به خرج دادند و با تمسكی كه به عقیده و ایمان خودشان در عمل ورزیدند، موجب شدند كه ما امروز بتوانیم برای تعریف مدل مورد نظر خودمان، اسم و یاد این‌ها را مطرح كنیم. در یك جمله كوتاه، كتابی از معنا را از نام این‌ها بفهمیم، این خیلی ارزش دارد.»