پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی_ امین خدابخشی؛ با آعاز قیام امام خمینی، اساتید دانشگاه از جمله اقشاری بودند که به حمایت از نهضت اسلامی وارد میدان مبارزه شدند. حمایت اساتید از نهضت امام خمینی در سال‌های پایانی رژیم پهلوی شدت می‌گیرد به طوری که در سال 1357 دانشگاه به عنوان قلب تپنده مبارزات، مطرح می‌شود.

آغاز نهضت امام خمینی و حمایت اساتید از این نهضت

با تصويب لايحه انجمن‌های ايالتی و ولايتی و اعتراض شدید امام خمینی به این لایحه، رژیم پهلوی لغو لایحه مذکور را اعلام کرد همزمان امام خمینی اعلام کردند تا انتشار رسمی خبر لغو تصويب‌نامه، مبارزه را ادامه دهند. متعاقب این موضع‌گیری حضرت امام، دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌های کشور تظاهرات گسترده‌ای برپا کردند. در تظاهرات دانشجویان تبریز، یکی از اساتید دانشگاه روی چهار پايه‌ای رفته و علیه رژیم پهلوی سخنرانی تندی انجام داد، كه با حمله پليس دستگير شد، این حرکت مأموران رژیم دامنه تظاهرات را گسترده‌تر کرد تا اینکه، 48 ساعت بعد رژیم به ناچار اين استاد دانشگاه را آزاد کرد.[1]

بر اساس منابع تاریخی اساتید دانشگاه‌ها متناسب با شرایط پیش آمده همراهی خود را با نهضت امام خمینی نشان می‌دادند و در بزنگاه‌ها از انقلابیون حمایت می‌کردند. به دنبال اعتراضات گسترده مردم و دانشجویان در مراسم چهلم پهلوان تختی و بازداشت و زندانی کردن ده‌ها دانشجو، صحنه حضور اساتید در مبارزات مردمی پررنگ‌تر می‌شود. در پی تظاهرات و تحصن گسترده دانشگاهیان شیراز در مخالفت با جنایات رژیم پهلوی، کماندوهای رژیم به متحصنین حمله کرده و دانشگاه شیراز به مدت نامعلومی تعطیل شد. متعاقب این حرکت، اساتید دانشگاه به شدت علیه جنایات رژیم واکنش نشان داده، پنج تن از این اساتید نیز به جرم مقابه با ورود نیروی نظامی در شورای دانشگاه دستگیر و زندانی شدند.[2]

انتشار اخبار دانشگاه شیراز در سراسر کشور، خود؛ زمینه‌ساز تظاهرات بعدی مردم را فراهم کرد. با این حال حضور اساتید در مبارزه علیه رژیم پهلوی در سال 1357 شدت می‌گیرد.

جنبش خونین دانشگاه تبریز در حمایت از نهضت اسلامی

در اردیبهشت 1357، دانشگاهيان تبريز با انتشار اعلامیه‌ای، خبر برپایی تظاهراتی به منظور بزرگداشت شهدای شهرهای يزد، جهرم و اهواز را دادند. در تظاهرات روز موعود، که در تاریخ 18 اردیبهشت برگزار شد، مأموران رژیم پهلوی به دانشجویان حمله کرده و باعث شهادت چند تن از دانشجویان شدند. متعاقب این جنایت رژیم، هئیت علمی دانشگاه، با انتشار اعلامیه‌ای ضمن تعطیلی دانشگاه، مجلس ختمی برای شهدای دانشجو ترتیب دادند. شنبه 23 اردیبهشت، اساتید با صدور قطعنامه تهدید کردند در صورتی که گارد از دانشگاه اخراج نشود در کلاس‌ها برای تدریس حاضر نخواهند شد.

روز بعد یعنی یکشنبه 24 اردیبهشت 1357 دکتر منوچهر مرتضوی رئیس دانشگاه، به تهران احضار شد. روزنامه اطلاعات در همین مورد نوشت:« بعدازظهر دیروز [24 اردیبهشت 1357] دکتر مرتضوی رئیس دانشگاه آذرآبادگان به طور ناگهانی به تهران فراخوانده شد و این در شرایطی است که استادان دانشگاه هنوز از رفتن به اتاق‌های خود در دانشگاه خودداری می‌کنند. با توجه به اینکه روز سه‌شنبه- فردا- [26 اردیبهشت 57] پایان تعطیلات چند روز دانشگاه است هنوز معلوم نیست استادان حاضر به تدریس خواهند شد یا نه».

روزنامه رستاخیز در گزارشی خبر تمدید تعطیلی دانشگاه آذرآبادگان تبریز را اعلام کرد و نوشت: «به دنبال صدور قطعنامه استادان دانشگاه آذرآبادگان تا اطلاع بعدی از حضور در کلاس‌ها خودداری کرده‌اند. روز شروع کلاس‌های درس از طریق رسانه‌های همگانی به اطلاع همه خواهد رسید». اقامت رئیس دانشگاه تبریز در تهران تا اواخر اردیبهشت ماه ادامه یافت.

همزمان در تبریز، بر اساس تصمیم شورای دانشگاه آذرآبادگان، در اعتراض به جنایات رژیم از آخر اردیبهشت تا اطلاع ثانوی کلاس‌های این دانشگاه تعطیل اعلام شد، این تعطیلی تا مهر ماه ادامه یافت.

حمایت اساتید دانشگاه‌از روز همبستگی ملی

سازمان ملی دانشگاهیان ایران در اعتراض به سیاست‌های رژیم پهلوی، از ششم تا یازدهم آبان 57 را هفته همبستگی ملی اعلام کرد. بلافاصله این اقدام، مورد استقبال قرار گرفت و دانشگاه‌های کشور به این حرکت پیوستند.

براساس مندرجات روزنامه اطلاعات در 6 آبان 1357 «اعضای هیئت علمی دانشگاه تهران اعلام کرده بودند که از امروز به مدت یک هفته برای اجرای خواسته‌هایشان اعتصاب خواهند کرد و در کلاس‌های درس حاضر نخواهند شد». بنابر این گزارش «از صبح امروز دانشجویان و استادان دانشگاه ملی برای برگزاری هفته همبستگی در اطراف دانشگاه گرد آمدند». این گزارش اضافه می‌کند: «در بیشتر دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، اولین روز همبستگی ملی، با برگزاری جلسات بحث و سخنرانی و همچنین راهپیمایی آغاز شد».

در مشهد اساتید دانشگاه فردوسی، متعاقب هجرت امام خمینی از نجف به پاریس، در اول آبان 1357، در تلگرافی به ژیسکاردستن، رئیس جمهور فرانسه، از علاقه خود به امام خمینی و رهبری وی نوشتند و خواستار تجلیل و احترام از امام شدند.

در همین زمان و در اوج اعتراضات و اعتصابات گسترده‌ سراسری مردم علیه جنایات رژیم پهلوی، استادان دانشگاه فرودسی مشهد به حمایت از روز همبستگی ملی، اعتصاب غذای خود را از ساعت 8 صبح هفتم آبان 1357 آغاز و با صدور قطعنامه‌ای به همبستگی مردم اشاره کردند.

در قسمتی از این قطعنامه آمده است: «اگرچه اراده و خواست ملت ایران دستیابی به استقلال و آزادی از دست رفته می‌باشد و هیچ قدرت خارجی امکان و یارای از میان بردن همبستگی مردم و جلوگیری از رسیدن به این هدف‌های مقدس انسان را ندارند، با وجود این هیئت علمی، آسیستان‌ها، انترن‌ها، دانشجویان، کارکنان مراکز پزشکی و کارمندان اداری دانشگاه فردوسی برای تایید همبستگی ملی و اعتراض و ابراز انزجار نسبت به کشتارهای دسته‌جمعی و عملیات شناخته شده‌ای که در کرمان و سایر نقاط کشور برای از میان بردن یکپارچگی ملت زجر کشیده و آگاه ما از طرف عمال استعمار انجام می‌شود و به خواست خدا ... جز بی‌آبروئی هر چه بیشتر [برای] بانیان آن ندارد...».

به دنبال اعتصاب غذای 48 ساعته دانشگاهیان، از ساعت 4 بعداز ظهر حدود بیست هزار نفر از مردم به جمع اعتصاب‌کنندگان پیوستند. این موج استقبال از اعتصاب غذای اساتید ادامه داشت به طوری که، در دومین روز اعتصاب بیش از 50 هزار نفر از مردم مشهد در باشگاه دانشگاه حضور یافتند [3] و در حالی که دسته‌ها و سبدهای گل به همراه داشتند به متحصنین پیوستند.

دکتر سید حسین فتاحی معصوم، استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد در خاطراه‌ای از اعتصاب غذای 48 ساعته دانشگاهیان می‌گوید: «در آبان سال 1357 عده‌ای از دانشگاهیان دانشگاه مشهد، تصمیم گرفتند برای اعتراض به کشتارهای رژیم ستمشاهی اعتصاب غذای 48 ساعته راه بیندازند. آن‌ها از طریق یکی دو نفر از استادان که با حضرت آیت الله خامنه‌ای آشنایی داشتند، با ایشان تماس گرفتند و از ایشان برای سخنرانی در جریان اعتصاب غذا دعوت کردند. صبح روز موعود، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از در ورودی باشگاه در خیابان احمدآباد به اتفاق دانشجویان و استادان وارد محوطه شدند، ابتدا ایشان دستور دادند که عکس‌های محمدرضا پهلوی و خانواده‌اش را که به دیوار نصب شده بود، پایین بیاورند و به‌جای آن عکس امام خمینی(ره) را نصب کنند. پس از تصرف باشگاه دانشگاه با اعلام برنامه رسمی تحصن غذا، کار شروع شد. تریبون سخنرانی آماده شد و موضوع به اطلاع مردم رسید و جمعیت به تدریج اضافه شدند. در این مدت، شهید کامیاب، دکتر محمود روحانی که آن موقع رئیس دانشکده پزشکی بود و دیگر روحانیون و بعد شهید هاشمی نژاد و حضرت آیت الله خامنه‌ای و... به نوبت سخنرانی‌های پر شور و انقلابی ایراد کردند. خبر اعتصاب غذا در شهر مقدس مشهد پیچیده و انعکاس آن به دیگر شهرها هم رسیده بود. این اتفاق باعث شد در روز دوم اعتصاب غذا شاهد حضور پرشورتر مردم باشیم».

اساتید دانشگاه جندی‌شاپور اهواز نیز در اطلاعیه‌ای روز 6 آبان را به عنوان روز تحصن علیه جنایات رژیم پهلوی انتخاب کردند و از طرف «شورای موقت هماهنگی دانشگاه» متن دعوت‌نامه‌ به شرح زیر صادر کردند:

«اعضای هيات علمی ‌دانشگاه جندی‌شاپور از شما دعوت می‌كند در ساعت 4 بعدازظهر روز شنبه 6 آبان 57 برای شركت در نخستين گردهمايی هفته‌ همبستگی و بزرگداشت مبارزات خستگی‌ناپذير زندانيان سياسی و ملت قهرمان ايران در راه تحقق آرمان‌های ملی و انسانی و استماع سخنرانی در محل دانشكده‌ علوم حضور به‌هم‌رسانيد». روزنامه اطلاعات در تاریخ 7 آبان می‌نویسد: دیروز در اهواز حدود پنج‌هزار نفر از استادان و دانشجویان دانشگاه جندی‌شاپور، به مناسبت هفته هبستگی ملی در شهر دانشگاهی اهواز دست به راهپیمایی زدند.

علاوه بر این بر اساس مندرجات 7 آبان 1357 روزنامه اطلاعات: در شیراز، با اعلام هفته همبستگی ملی جمع کثیری از استادان و دانشجویان دانشگاه پهلوی همچنین دانش‌آموزان در محوطه دانشگاه ادبیات و علوم دانشگاه تظاهرات کردند. در رضائیه نیز اساتید دانشگاه دست به تظاهرات زدند. علاوه بر این سایر دانشگاه‌ها و دانشکده ‌نیز با اعلام حمایت از هفته هبستگی، خشم خود از سیاست‌های رژیم پهلوی را به نمایش گذاشتند.

تحصن اساتید دانشگاه تهران علیه جنایات رژیم پهلوی

در روز 2 دی 1357 بیش از صد تن از استادان دانشگاه تهران در محل دبیرخانه این دانشگاه اجتماع و ضمن صدور بیانیه‌ای در اعتراض به محاصره نظامی دانشگاه‌، سکوت مدیریت دانشگاه در برابر اعمال ضد مردمی رژیم و همكاری وی با آنان، دست به تحصن زدند.

همزمان با این اعتصاب، خبرگزاری آسوشیتد پرس در گزارشی نوشت: نزدیک به صد تن از استادان و دانشیاران دانشگاه‌ها، ساختمان وزارت علوم را اشغال کردند و خواستار از سر گرفته شدن تدریس و خروج نظامیان از دانشگاه‌ها شدند.

در پی این تحصن، عوامل رژیم پهلوی برای درهم شكستن اعتصاب، در تاریخ 5 دی 1357 به اساتید متحصن حمله كردند. در نتیجه، استاد كامران نجات اللهی از اساتید جوان دانشگاه پلی تكنیک تهران به شهادت رسید. فردای آن روز در ششم دی ماه 1357، با حضور هزاران نفر كه در پیشاپیش آن‌ها، آیت‏‌اللَّه سید محمود طالقانی حركت می‏‌كرد، پیكر شهید نجات‌‏اللهی تشییع شد. در این مراسم دست‌کم پنج نفر کشته و صدوسی نفر مجروح شدند.

حمایت اساتید دانشگاه از تحصن در دانشگاه تهران

در روز 10 بهمن 1357 به دنبال تحصن روحانیون مبارز در دانشگاه تهران، در اعتراض به بستن فرودگاه‌ها توسط رژیم پهلوی، اساتید دانشگاه‌های کشور نیز ضمن اعلام حمایت از این تحصن، به صف متحصنین پیوستند.

اعضای هیئت دبیران موقت سازمان ملی دانشگاهیان ایران در بیانیه‌ای پشتیبانی کامل خود را از خواست‌های روحانیون متحصن در مسجد دانشگاه تهران اعلام و اظهار داشتند: " تحصن روحانیت مبارز در مسجد دانشگاه تهران در حقیقت نشانه بارزی است از پیوند روحانیت و دانشگاهیان برای مبارزه با ظلم و خودکامگی و جهاد در راه عدل و آزادی."