پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ با اوج‌گیری اعتراضات مردمی در سال 1357 عرصه بر رژیم پهلوی
روز‌به‌روز تنگ‌تر می‌شد. در این میان شهر شیراز از جمله کانون‌های داغ مبارزه
علیه رژیم بود. مرداد ماه 1357 شهر شیراز، صحنه مبارزه همه جانبه مردم بود. در این
زمینه در کتاب «انقلاب اسلامی در شیراز» که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی
منتشر شده آمده است:
سلسله سخنرانی‌ها و اعتراضات و تظاهراتی كه از اوایل
تابستان 1357 جهت جلوگیری از برگزاری جشن هنر شیراز آغاز شده بود، رونق بیشتری به خود
گرفت. به طوری‌كه مخالفان با فرصت پیش آمده درصدد بودند تا مردم را به مبارزه و
مقابله با اقدامات رژیم برای برگزاری جشن هنر ترغیب نمایند.
در همین راستا در (آستانه فرارسیدن ماه رمضان) مرداد ماه 1357 در شیراز
به دنبال اجتماع مردم در مسجد جامع عتیق، هزاران تن در خیابان‌های اطراف مسجد به راه
افتادند و با شعارهای ضدرژیم تظاهراتی را برپا ساختند. در جریان این تظاهرات چندین
نفر مجروح و عده‌ای دستگیر شدند. در همین زمان طی تظاهراتی كه در كازرون برگزار شد
و حدود سه هزار نفر در آن شركت داشتند، در نتیجه تیراندازی مأموران انتظامی سه
نفر مجروح و یك نفر از آنان به شهادت رسید.
كشتار مردم در كازرون و اصفهان انعكاس وسیعی در محافل سیاسی
داخلی و خارجی پیدا كرد و در نقاط مختلف كشور علاوه بر تظاهرات معمول، اعتراض به
وقایع اخیر نیز دامنه تحركات را افزایش داد. از این رو تظاهرات گسترده‌ای از سوی مردم شیراز برگزار شد.
در جریان تظاهرات
مزبور ساختمان‌های روزنامه رستاخیز و انجمن ایران و آمریكا مورد حمله قرار گرفت. علاوه
بر این در خیابان زند شیراز نیز عده‌ای مبادرت به شكستن شیشه اماكن دولتی نمودند
كه با دخالت مأموران انتظامی ضمن دستگیری دو تن از تظاهركنندگان، سایرین متفرق
شدند.
در ادامه اعتراضات در مرداد ماه و فعالیت مبارزین در مسجد نو
اعتراضات وارد کانال جدیدی شد. در این راستا به دنبال سخنرانی سید احمد پیشوا در
مسجد نو شیراز، عده‌ای از حاضرین شروع به تظاهرات كردند كه با حمله مأموران
انتظامی به آنان، تظاهركنندگان مبادرت به پرتاب سنگ به طرف مأموران نمودند كه در
نتیجه دو نفر از مأموران زخمی شدند. در پایان مأموران با استفاده از روش‌های كنترل
اغتشاشات و پرتاب نارنجك، گاز اشك‌آور معترضان را متفرق كردند. در این میان چهار
نفر از تظاهركنندگان دستگیر شدند.
عده‌ای از مردم پس از استماع سخنرانی احمد پیشوا در مسجد نو،
با خروج از مسجد اقدام به تظاهرات خیابانی نموده و برخی نیز با پرتاب كوكتل مولوتف
اقدام به شكستن شیشه‌های بانك‌ها و سینماها نمودند. لذا با دخالت پلیس و استفاده
از روش كنترل اغتشاشات از جمله گاز اشك‌آور و شلیك تیر هوایی اقدام به متفرق كردن
جمعیت نمودند. در این ضمن چهار نفر از افراد معترض نیز دستگیر شدند. روزنامه نوید
نیز ضمن ارائه خبر تظاهرات مزبور در این باره چنین نوشت:
«در تظاهرات امروز مردم شیراز كه در فلكه شهرداری روی داد،
در اثر تیراندازی پلیس عده‌ای مجروح و چند نفر نیز دستگیر شدند».
در روزهای آتی دامنه تظاهرات گسترش یافت، نیروهای امنیتی
هیجده نفر را به اتهام شركت در تظاهرات و برهم زدن نظم عمومی دستگیر و دادیاران
شعبه‌های دوم و سوم دادسرای این شهر، قرار بازداشت آنان را صادر نمودند.
بنا به گزارش هفتگی ساواك: «گروهی از افراد شركت‌كننده در
نماز جماعت مسجد امام حسن(ع) پس از خاتمه مجلس اقدام به تظاهرات كرده و ضمن درگیری
با پلیس به سوی مأموران سنگ پرتاب كردند كه با تیراندازی هوایی و دستگیری یك نفر
بقیه متفرق شدند».
«علاوه بر این، گروه
دیگری از مردم حاضر در مسجد نو نیز پس از خروج از مسجد اقدام به تظاهرات و درگیری
با مأموران پلیس نمودند كه سرانجام با دستگیری هفت تن از تظاهركنندگان سایرین
متفرق شدند. براساس گزارش مزبور در جریان آن تظاهرات، «رستوران 103» واقع در خیابان
انوری نیز آتش زده شد كه در نهایت با تلاش مأموران آتش‌نشانی اطفاء حریق شد».
براساس گزارش
روزنامه اطلاعات نیز گروهی دیگر از تظاهركنندگان پس از اجتماع در مسجد آتشی‌ها
مبادرت به برپایی تظاهرات در خیابان آستانه نمودند كه با تیراندازی هوایی مأموران،
متفرق شدند و در این ماجرا نیز عده‌ای از جمله محمود توكلی، ناصر شاطر و حجت زارع
دستگیر شدند.
گسترش دامنه اعتراض‌های مردم شیراز به ویژه چند تظاهرات پی‌درپی
كه مبدأ آن مسجد نو شیراز بود، مقامات حكومتی را به خشم واداشت. علاوه بر این، از
آنجایی كه موعد برگزاری جشن هنر هم بود، برقراری نظم و امنیت و سركوب مخالفت‌ها با
برگزاری جشن مزبور برای مقامات محلی حیاتی می‌نمود.
از این رو با حمله به معترضان در مسجد نو، مخالفان را به
خاك و خون كشیدند. چنین اقدامی در تاریخ شیراز پس از وقایع 15خرداد 1342بی‌سابقه
بود.
در یكی از گزارش‌های ساواك در مورد تظاهرات مزبور چنین آمده
است:
«در حدود هشت هزار نفر از قشریون مذهبی و عناصر اخلالگر در
شهر شیراز به تظاهرات اخلالگرانه مبادرت كردند كه در نتیجه مقابله مأموران با
اخلالگران پانزده نفر در اثر اصابت گلوله، مجروح و دو نفر نیز كشته شدند. همچنین
نوجوانی دوازده ساله و ده ساله براثر پرتاب سنگ كشته و مجروح شدند».
براساس گزارش دیگر ساواك در این حادثه بیست نفر از
تظاهركنندگان و 33 نفر از مأموران مجروح و 98 نفر توسط مأموران انتظامی و امنیتی
دستگیر شدند.
اما روزنامه نوید در این ارتباط، گزارشی برخلاف ادعای
مزبور ساواك ارائه كرده است. در این گزارش چنین آمده است:
«تیراندازی و درگیری كه از ساعت 2 بعد از ظهر شروع شده بود،
در محوطه و حتی صحن شاهچراغ تا 5 ساعت ادامه یافت و مردم به خاك می‌افتادند. نیروهای
مسلح شاه صدها دوچرخه و موتورسیكلت و خودروی مردم را اطراف مسجد نو آتش زدند. تنها
در فاصله‌ی بین مسجد نو و شاهچراغ 200 نفر بر اثر گلوله مجروح شدند.
تظاهركنندگان نیز یك جیپ
و یك كامیون ارتشی را به آتش كشیدند. جوان‌ها از روی بام مسجد نو و ساختمان‌های
اطراف با سنگ به شلیك مسلسل‌ها جواب می‌دادند، گویی مرگ معنی نداشت. كماندوهای
ارتشی پس از ساعت‌ها نبرد و كشتار، به یاری هلیكوپترهای مجهز به مسلسل، مردم مجروح
و خسته را عقب راندند».
رجبعلی طاهری كه خود یكی از دست‌اندركاران تظاهرات مزبور
بود، در ارتباط با حادثه مزبور می‌گوید كه حمله مأموران به مسجد نو و شهید و مجروح
كردن عده‌ای از مردم كه برای نخستین بار در وقایع انقلاب در سال 1357 به وقوع می‌پیوست،
شور و حال عجیبی در بین مردم ایجاد كرد. وی می‌افزاید از آنجایی كه او افراد گروهش
در توزیع اعلامیه جهت برگزاری مراسم مزبور و در تداركات آن نقش داشتند دستگیر و به
سه ماه زندان محكوم شدند. او با عده‌ی زیادی از دانشجویان و دانش‌آموزان دستگیرشده
برای گذراندن دوران حبس در زندان عادل‌آباد شیراز زندانی شدند.
هم‌زمان با وقایع شیراز در اصفهان نیز مرداد ماه 1357 در نتیجه
اقداماتی كه در حمله به منزل آیت‌الله سیدحسین خادمی اصفهانی به منظور پایان دادن
به تحصن مخالفان انجام شد، در اثر درگیری بین مأمورین دولتی و متحصنین، مأموران
مبادرت به تیراندازی نمودند كه در نتیجه آن پنج نفر از معترضان كشته و عده‌ای
مجروح شدند.
كشتار هم‌زمان شیراز و اصفهان علاوه بر انعكاس وسیع در
رسانه‌های داخلی و خارجی واكنش‌های علما، روحانیون و جناح‌های مختلف دست‌اندركار
در انقلاب را برانگیخت. در نخستین واكنش به این واقعه در شیراز علمای شیراز با
اجتماع در منزل آیت‌الله بهاءالدین محلاتی، با صدور اعلامیه‌ای تحت عنوان «استیضاح
از رژیم غیرقانونی ایران» اعلام عزای عمومی کردند، در این اعلامیه چنین آمده است:
«بار دیگر رژیم سفاك ایران در شهر مذهبی شیراز دست به جنایات
دیگری زد. هنگامی كه مردم بی‌دفاع و بی‌سلاح در مسجد نو شیراز مشغول انجام فرایض
مذهبی بودند، غافلگیرانه مورد هجوم ناجوانمردانه افراد مسلح پلیس و نظامیان قرار گرفتند
و این حمله در مدت كوتاهی ده‌ها كشته و صدها زخمی برجای گذاشت. ضمن اظهارنظر و انزجار از اعمال ضداسلامی و
ضدانسانی رژیم حاكم، اكنون از این حكومتی كه مدعی مسلمانی و اعطای آزادی است سؤال
می‌كنیم:
با چه مجوزی و با چه ضابطه اسلامی مرتكب این اعمال وحشیانه
شده و مردم بی‌گناه و بی‌دفاع ما را به خاك و خون كشیده است؟ بدینوسیله مراتب
نفرت خود را اعلام می‌داریم تا جهانیان از وضع أسف‌انگیزی كه بر مردم مسلمان ایران
می‌گذرد،آگاه باشند».