پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آیتالله سید روح‌الله خاتمی از علمای برجسته و شخصیت‌های تأثیرگذار انقلاب اسلامی ایران بود. او در شهرستان اردکان یزد به دنیا آمد و در دوران تحصیل خود، به نجف و قم رفت و از محضر استادانی چون آیتالله سید حسین طباطبایی بروجردی و امام خمینی بهره برد. آیتالله خاتمی در دهه‌های قبل از انقلاب اسلامی، با توجه به وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران، به تدریج وارد جریان‌های سیاسی و مبارزات ضد رژیم پهلوی شد. او از طرف‌داران و حامیان نهضت امام خمینی بود و نقش برجسته‌ای در ترویج آموزه‌ها و اهداف انقلاب اسلامی در میان مردم ایفا کرد. در این مسیر، به عنوان یکی از نمایندگان اصلی امام خمینی در استان یزد، فعالیت‌های چشمگیری انجام داد و توانست مردم را به مقاومت علیه رژیم شاهنشاهی تشویق کند.
آیتالله خاتمی با ایراد سخنرانی‌های افشاگرانه در مساجد و مجالس عمومی، مردم را نسبت به سیاست‌های سرکوبگرانه رژیم پهلوی آگاه می‌کرد آیتالله خاتمی از اولین حامیان نهضت امام خمینی در یزد بود و با ارتباط مستمر با دیگر علمای بزرگ، پشتیبانی خود را از انقلاب و آرمان‌های آن نشان می‌داد. او همچنین به‌عنوان واسطی میان امام و مردم یزد، نامه‌ها و پیام‌های امام را به مردم منتقل می‌کرد و هماهنگی مردمی را با نهضت امام خمینی افزایش می‌داد. وی مردم را به حمایت از خانواده‌های زندانیان سیاسی و شهدا تشویق می‌کرد و خود نیز به طور مستقیم از خانواده‌های مبارزین و فعالان سیاسی حمایت می‌کرد. این اقدامات به تقویت همبستگی مردم با جریان انقلابی منجر شد و روحیه مبارزه و ایستادگی در برابر رژیم را در جامعه یزد و مناطق اطراف آن تقویت کرد. آیتالله خاتمی با توانایی‌های رهبری خود، مبارزات مردمی یزد را هدایت می‌کرد و در مواقع شورش‌ها و تظاهرات، سعی در حفظ نظم و آرامش در میان مردم داشت. او با استفاده از جایگاه معنوی و محبوبیت خود، نقش رهبری مهمی را در مبارزات مردمی یزد ایفا کرد. پس از پیروزی انقلاب، آیتالله خاتمی به عنوان نماینده امام خمینی در استان یزد منصوب شد. این مسئولیت او را در جایگاهی قرارداد که هدایت و رهبری امور مذهبی، سیاسی و اجتماعی استان را به عهده داشته باشد. او در این نقش به حمایت از آرمان‌های انقلاب و ترویج آموزه‌های اسلامی پرداخت و همچنان ارتباط نزدیک خود را با مردم حفظ کرد. آیتالله خاتمی یکی از اعضای مجلس خبرگان رهبری بود. این مجلس مسئولیت مهم انتخاب و نظارت بر رهبری نظام جمهوری اسلامی را به عهده دارد. آیتالله خاتمی در این مجلس، به‌عنوان نماینده مردم یزد نقش مؤثری ایفا کرد و در روند تصمیم‌گیری‌های کلان نظام جمهوری اسلامی حضور داشت. در سال‌های پس از انقلاب، آیتالله خاتمی همواره یکی از حامیان جدی نظام جمهوری اسلامی و شخص امام خمینی بود. او از تریبون‌های مختلف، چه در خطبه‌های نماز جمعه و چه در مجالس عمومی، مردم را به پشتیبانی از انقلاب و نظام جمهوری اسلامی دعوت می‌کرد.
در ادامه به بررسی چند سند از حیات سیاسی و اجتماعی آیتالله روح‌الله خاتمی پرداخته میشود:
محبوبیت اجتماعی و تأثیرگذاری
در این سند چنین بیان شدهاست که آیتالله روح الله خاتمی در کنار آیت الله شیخ محمد صدوقی از روحانیون مؤثر و پر نفوذ یزد و اردکان بودند بهطوری که یکی از نمایندگان مجلس به نام منوچهر یزدی که به علت کنارهگیری از حزب رستاخیز حس میکند بار دیگر نمیتواند در مجلس حضور یابد خود را به این دو چهره برای کسب محبوبیت اجتماعی نزدیک میسازد.
قسمتی از متن سند:
«در مورخه 24/5/37 نامبرده بالا ضمن تماس با شیخ محمد صدوقی اظهار داشت من صبح با آقای خاتمی در اردکان تماس گرفتم و با ایشان وعده کردیم که در منزل جنابعالی صحبت کنیم حال میخواستم ببینم تشریف آوردهاند یا خیر و شیخ محمد صدوقی در پاسخ عنوان نمود تا کنون نیامدهاند یزدی اضافه نمود مجدداً تماس خواهد گرفت.
نظریه یکشنبه: همان‌طوری که قبلا نیز به استحضار رسیده یکی از روحانیون مخالف دولت در یزد و شیخ روح اله خاتمی یکی از روحانیون مخالف دولت در اردکان میباشند که سوابق آنان نیز در 312 موجود است و چون منوچهر یزدی اخیرا بعلت کناره گیری از حزب رستاخیز خود را در اردکان شکست خورده میپندارد احتمال دارد بمنظور جلب نظر مردم از دو روحانی مذکور کمک خواسته است.»
اسنادی از مبارزه
آیتالله روح‌الله خاتمی از روحانیون مبارز و انقلابی بود که بهدلیل مبارزات و فعالیتهایش بارها در گزارشات ساواک مورد توجه واقع شدهاست. در ادامه دو سند از مبارزه ایشان بررسی خواهد شد که به نقش ایشان در تظاهرات خیابانی و مردمی و سپس تلاش ساواک برای کنترل ایشان توسط نزدیکان اختصاص دارد:
قسمتی از متن سند:
« 1- صبح و عصر مورخه 16/5/37 پس از خاتمه مجلس به‌اصطلاح کشتهشدگان حوادث اخیر در شهرستان اردکان یزد عدهای حدود دو هزار نفر در خیابانهای شهر تظاهرات نموده و با دادن شعار از خون خود گذشتیم یا مرگ یا خمینی پیادهروی نمودهاند که این تظاهرات بدون هیچگونه درگیری یا خساراتی پایان پذیرفته است.
2- در مورخههای 13 و 14/ 5/ 37 عدهای (حدود دو سه هزار نفر) از اهالی اردکان یزد و میبد در مجلسی که به منظور کشته شدگان حوادث اخیر مسجد دوازده امام میبد برگزار شده بود شرکت و پس از خاتمه مجلس در ساعت 14 در خارج از مسجد تجمع و در خیابانهای میبد به تظاهرات و دادن شعارهای ضد ملی پرداخته و عدهای نیز پرتاب سنگ |...| شیشههای بانکهای صادرات، تهران و ملی را شکستهاند که با دخالت مأمورین ژاندارمری متفرق میگردند. ضمنا در این تظاهرات شیخ محمد صدوقی، شیخ محمد ابراهیم شکروی(اعرافی)، شیخ فاضل دهآبادی، شیخ بنیپور، شیخ طالب مهرجردی و روحاله خاتمی شرکت داشتند.»
در این سند که با موضوع «خنثی‌سازی اقدامات روحانیون افراطی» مخابره شدهاست به اقدامات پیشگیرانه و کنترل‌کنندة ساواک در مواجهه با روحانیون تأثیرگذار اشاره میگردد. در این سند پس از بررسی اقداماتی در خصوص شیخ محمد قدوسی به روح اله خاتمی پرداخته میشود. قسمتی از متن سند:
« ب: سید روح اله خاتمی روحانی مقیم شهرستان اردکان
در مورد روحانیم ذکور اقداماتی انجام شده که به‌وسیله یکی از دوستان نزدیک و مورد اعتماد او با یاد شده تماس حاصل و در جهت مصالح مملکت توجیه و ارشاد گردد که نتیجه اقدامات معموله متعاقبا باستحضار خواهد رسید ضمنا با توصیه شیخ محمد صدوقی نامبرده در مجلس ترحیم یکنفر معدوم واقعه اردستان [سند مخدوش] را دعوت به آرامش نموده که مراتب طی شماره 3985/266/ ه 37/ن/ 37 باستحضار رسیده است.»
آیتالله خاتمی در یزد و در منزل خود، به دلیل سکته قلبی درگذشت. او سال‌ها به عنوان نماینده امام خمینی در استان یزد فعالیت می‌کرد و مردم یزد رابطه بسیار نزدیکی با او داشتند. پس از درگذشت آیتالله خاتمی، امام خمینی پیامی صادر کرد که در آن از مقام علمی و اخلاقی او تقدیر و تجلیل شد. در بخشی از این پیام، امام خمینی او را «یکی از روحانیون پاک‌باخته و خدوم» توصیف کرد و از او به عنوان فردی یاد کرد که در تمام عمر خود در خدمت اسلام و انقلاب بود. همچنین، امام خمینی از فقدان او به عنوان ضایعه‌ای بزرگ برای حوزه‌های علمیه و مردم یزد نام برد.