مرکز اسناد انقلاب اسلامی

شكل‌گیری ساواك به‌عنوان گامی در جهت تحكیم پایه‌های حكومت پهلوی، از جمله مباحثی است كه می‌توان براساس آن مقوله‌ی «امنیت و چالش‌های پیش روی حكومت پهلوی» را طی دو دهه‌ی آخر عمر آن حكومت مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. یكی از جنبه‌های این مبحث، تلاش ساواك برای درهم شكستن مقاومت مخالفان و در بسیاری از موارد حذف فیزیكی آنها با استفاده از روش‌های خشن و آزاردهنده است. بهره‌گیری بازجوهای ساواك از روش‌های مختلف برای آزار جسمی و روحی متهمان و گرفتن اعتراف از آنها، عموماً با عنوان «شكنجه» شناخته می‌شود. شكنجه فرآیندی دوسویه است كه در یك سوی آن انسانی در بند و بی‌دفاع و معمولاً آرمانخواه قرار گرفته و در سوی دیگر مأموری خشن و مطیعِ مقررات كه جز به گرفتن نتیجه از كارش ـ یعنی اعتراف‌گرفتن از متهم‌ ـ به چیزی نمی‌اندیشد و در به‌كارگیری ابزارها و روش‌های مختلف برای آزار متهم، محدودیتی در كار خود نمی‌بیند. در پژوهش حاضر روند شكل‌گیری ساواك و موضوع شكنجه در مقاطع زمانی مختلف فعالیت آن سازمان، براساس اسناد موجود در آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی و خاطرات مستند، مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی موضوع شكنجه، استفاده از اسناد در اولویت قرار گرفته و خلأ موجود در اسناد با كمك منابع و مآخذ معتبر رفع شده است. سعی بر آن بوده كه در ارتباط با اطلاعات موجود در اسناد، نمونه‌هایی از خاطرات كسانی كه مورد شكنجه واقع شده‌اند و نیز از گزارش‌هایی كه از طرق مختلف به ناظران خارجی تسلیم شده و در منابع آنها به چاپ رسیده، استفاده شود. در مورد مقطع زمانی تأسیس ساواك تا اواخر دهه‌ی چهل كه در اسناد كمتر مورد توجه قرار گرفته، از منابع و مآخذ معتبر استفاده شده است. پژوهش حاضر در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول مدخل پژوهشی و بخش دوم اسناد. مدخل پژوهشی به چهار فصل تقسیم شده است: فصل اول با عنوان امنیت داخلی پیش از تأسیس ساواك، نگاهی گذرا به مقوله‌ی امنیت داخلی از دوره‌ی رضاشاه تا كودتای 28 مرداد دارد و نیز شكنجه در دوره‌ی حاكمیت فرمانداری نظامی را بررسی می‌كند. در فصل دوم قانون تشكیل ساواك، نقش سیا و موساد در شكل‌گیری و تداوم فعالیت ساواك از جنبه‌های مختلف بررسی شده است. در فصل سوم با عنوان ساختار و تشكیلات ساواك، به ساختار كلی ساواك از نظر سازمان داخلی آن، جایگاه ساواك در تشكیلات دولتی و نفوذ آن در ادارات و نهادهای دولتی پرداخته شده است. در ادامه‌ی همین بخش، وظایف، اختیارات و نحوه‌ی فعالیت اداره كل اول، اداره كل دوم، اداره كل سوم و بخش‌ها و ادارات تابعه‌ی آن و تغییر و تحولات هركدام بررسی شده است. فصل چهارم با عنوان شكنجه در ساواك، بیشترین حجم مدخل پژوهشی را در برگرفته است. در این فصل شكنجه در دوران ریاست بختیار، بازجویی و شكنجه در دوران ریاست پاكروان و مقایسه‌ی آن با دوره‌ی پیشین و نیز تغییر و تحولات صورت گرفته در بازجویی و شكنجه‌ی متهمان از آغاز ریاست نصیری بر ساواك تا تشكیل كمیته‌ی اوین بررسی شده است. در ادامه‌ی این فصل شكنجه در كمیته‌ی اوین و كمیته‌ی قزل‌قلعه، زمینه‌ها و چگونگی شكل‌گیری كمیته‌ی مشترك ضدخرابكاری، شیوه‌ی فعالیت كمیته‌ی مشترك، نقش و جایگاه بازجوها و سربازجوها در تشكیلات كمیته‌ی مشترك و در چرخه‌ی كار آن كمیته بررسی شده است و چند تن از بازجوهای معروف معرفی شده‌اند. روش‌ها و ابزارهای شكنجه در كمیته‌ی مشترك و تشریح نمونه‌هایی از شكنجه‌های اعمال شده در آن كمیته از دیگر مباحث این فصل است. در بخش اسناد گزیده‌ای از اسناد مربوط به ساختار و تشكیلات ساواك، اعزام مأموران ساواك به آمریكا و اسرائیل برای طی دوره‌های آموزشی در سازمان سیا و موساد، سلسله مراتب ساواك و تغییر و تحولات داخلی آن سازمان، شیوه‌های بازجویی، روش‌های مختلف شكنجه و ابزارهای مورد استفاده در شكنجه، شكل‌گیری كمیته‌ی مشترك و نحوه‌ی عملكرد واحدهای تابعه‌ی آن و مستنداتی از افراد شكنجه شده، قرار گرفته است. تمامی اسناد از آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی انتخاب شده است. در استخراج و گزینش اسناد سعی شده است اسنادی كه بیشترین حجم اطلاعات در مورد موضوع را دارند، انتخاب شوند.