کتاب ها کتاب مرجع
فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی

فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی

مرکز اسناد انقلاب اسلامی

۸,۰۰۰ تومان

توضیحات و مشخصات

نهاد در لغت به معنی «بنیاد» است، ولی در علوم اجتماعی به مجموعه‌ی تشکیلات منسجم و مقررات و سنت‌هایی اطلاق می‌شود که یک اجتماع یا گروه متشکل را مشخص می‌سازد. به عبارت دیگر، نهاد عبارت است از یک بنیاد یا سازمان عمومی تأثیرگذار که اهداف خاصی را دنبال می‌کند و دارای تأثیرات ملموسی در جامعه است. هر جامعه و اجتماع انسانی با توجه به موقعیت‌های خاص و ویژگی‌های زمان به تأسیس نهادهایی مبادرت می‌ورزد که دارای کارکردهایی مختص همان عصر و زمان است و چه بسا نهادهایی که در جوامع مختلف بر حسب ضرورت تشکیل و پس از انجام مأموریت محوله منحل شده‌اند. پیروزی انقلاب اسلامی ایران در اواخر قرن بیستم، یکی از مهم‌ترین تحولات معاصر جهان بود که تغییرات وسیعی را در کشور و حتی جهان در پی داشت. از مشخصه‌های این انقلاب دینی بودن آن است که آن را از سایر انقلاب‌های قرن 19 و 20 متمایز می‌سازد؛ انقلابی که بنیان نظامی 2500 ساله را برهم ریخت و نظامی نو جایگزین آن ساخت که این جایگزینی نمودهای عینی و ملموسی در جامعه داشته است. به عبارت دیگر، این انقلاب با توجه به صبغه‌ی مذهبی و ایدئولوژیکی خود دگرگونی‌هایی را در جامعه ایجاد کرد که یکی از آن دگرگونی‌ها تأسیس نهادهای متعدد مذهبی، سیاسی، عمرانی، قضایی، نظامی و... بود. علاوه براین، انقلاب اسلامی موجب از بین رفتن نهادهایی شد که با توجه به نظام سلطنتی حاکم بر جامعه‌ی قبل از انقلاب در ایران تأسیس شده بودند.این نهادها که از آن با عنوان «نهادهای انقلابی» یاد می‌شود، عبارت‌اند از بنیادها و مؤسساتی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای صیانت و پاسداری از آن و ترمیم بی‌توجهی به برخی از مسائل جامعه تشکیل گردیدند. به عبارت دیگر، به سازمان‌ها و بنیادهایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای تحقق بخشیدن به اهداف انقلاب ایجاد شد، «نهادهای انقلابی» گفته می‌شود. ضرورت‌های تشکیل چنین نهادهایی عبارت بودند از: 1ـ تحول کیفی در نهادهای رژیم طاغوت و سوق دادن آنها به سوی نهادهای انقلابی و اسلامی، دگرگونی و تحول کیفی در سیستم اداری و حکومتی و تغییر ماهیت همه‌ی نهادهای رژیم پهلوی؛ 2ـ جبران زوال و یا متلاشی شدن برخی نهادها که به علت ماهیت‌شان پس از پیروزی انقلاب اسلامی از بین رفتند؛ 3ـ رفع نقص موجود در تشکیلات رژیم سابق برای تحقق اهداف انقلاب اسلامی و.... این نهادها به منظور تحقق آن ضرورت‌ها، بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل شدند و دارای ویژگی‌های مشترکی بودند که می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد: 1ـ فقدان تشریفات اداری و بوروکراسی شدید معمول در ارگان‌های دولتی وجود داشت؛ 2ـ سرعت عمل و ارائه‌ی خدمات سریع به مردم و به عبارت دیگر عملکرد انقلابی و آنی؛ 3ـ حضور جوانان و کارمندان دلسوز و متعهد و نیز پرتلاش و فعال؛ 4ـ پرورش نیروهای متعهد و دفاع از روحیه‌ی ابداع و نوآوری. البته همه‌ی نهادها در یک زمان مشخص تأسیس نشدند، بلکه هر کدام بنا بر ضرورتی تأسیس شدند و شروع به فعالیت کردند. اغلب این نهادها پس از تأسیس زیرنظر بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام یا مقام ولایت فقیه قرار گرفتند و توسط آن مقام خط‌مشی‌های فعالیت آن مشخص می‌شد، ولی به مرور و با مشخص‌تر شدن وظایف و مسئولیت‌ها، بعضی از این نهادها درهم یا در ارگان‌های دولتی ادغام ‌گردیدند. در طول حیات جمهوری اسلامی و بنا به اقتضای زمان، برخی نهادهای دیگر بسته به ضرورت تشکیل شده است. این نهادها به مرور تکمیل، ترمیم، حذف یا زیرنظر یکی از ارگان‌های دولتی قرار گرفتند و به فعالیت پرداختند. برخی از این نهادها از مراکز حساس و تأثیرگذار انقلاب اسلامی می‌باشند که مجلس خبرگان رهبری، مجلس خبرگان قانون اساسی، سپاه و... از آن جمله‌اند. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، بنیاد علوی، بنیاد پانزده خرداد، جهاد سازندگی، جهاد دانشگاهی، نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاهها، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی جوانان، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، برخی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و نیز کاربردی، نهضت سوادآموزی و... از دیگر نهادهای انقلابی هستند که برای تحقق اهداف انقلاب اسلامی تشکیل شده‌اند. در کنار این نهادها برخی نهادهای دیگر منحل یا درهم ادغام شده‌اند که از آن جمله می‌توان به انحلال شورای انقلاب اسلامی پس از تشکیل مجلس شورای اسلامی، ادغام کمیته‌های انقلاب اسلامی در نیروی انتظامی، تبدیل جهاد سازندگی به یک وزارتخانه‌ی دولتی و... اشاره کرد.این نهادها در تثبیت وترمیم نابسامانی‌های جامعه و نیز جلوگیری از اغتشاش‌ها و ناآرامی‌ها و البته سازندگی کشور نقش ویژه‌ای داشتند. چه بسا در نبود آن نهادها، نظام مقدس جمهوری اسلامی به این مرحله از رشد و بالندگی نمی‌رسید و بحران‌های عدیده‌ای چون خرابی‌های ناشی از انقلاب، جنگ‌های خیابانی سال‌های 1358 و 1359، جنگ تحمیلی، محاصره‌های اقتصادی و... در اثر تلاش‌های چنین نهادهایی پشت سر گذاشته شد.مرکز اسناد انقلاب اسلامی برای تدوین تاریخ انقلاب اسلامی درصدد تهیه و نگارش تاریخچه‌ای از نهادهای انقلابی برآمد. بدین منظور ابتدا با مراجعه به منابع مکتوبی چون روزنامه‌های متعدد، مجموعه قوانین مجلس شورای اسلامی، فهرستی از نهادهای انقلابی اسلامی تهیه شد. در مرحله‌ی اول بالغ بر 120 نهاد با کارکرد انقلابی استخراج شد و پس از مطالعه درباره‌‍‌ی آنها، در نهایت 27 نهاد به علت ادغام در یکدیگر حذف و در نهایت 97 نهاد مورد تأیید قرارگرفت و برای پژوهش در اختیار محققان قرار گرفت. البته در این زمینه اولویت‌هایی در نظر گرفته شده بود؛ به طوری که نهادهایی که با فرمان مستقیم و غیرمستقیم امام (ره) و یا مقام معظم رهبری تأسیس شده بودند، در اولویت پژوهش قرار گرفتند. به عبارت دیگر، شاید نهادهایی بودند که کارکرد انقلابی داشتند، ولی توسط امام(ره) و یا مقام معظم رهبری تأسیس نشده‌اند که آن نهادها در این فرهنگنامه نیامده است. علاوه بر این، برخی دیگر از نهادها  که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تأسیس شدند ولی کارکرد انقلابی نداشتند، از ذکر آنها خودداری شده است. به عبارت دیگر، اگرچه این نهادها پس از پیروزی انقلاب اسلامی تأسیس شده‌اند، ولی نقش انقلابی نداشتند یا به مرور به نهادهای غیرانقلابی تبدیل شدند. برخی از نهادهایی هم که در این فرهنگنامه به آنان پرداخته نشده است، نهادهایی هستند که اگرچه در دوره‌ی قبل از انقلاب اسلامی وجود نداشتند، ولی در قالب ارگان‌های دولتی دیگر فعال بودند که از آن جمله می‌توان به سازمان میراث فرهنگی و کتابخانه‌ی ملی اشاره کرد. بنابراین با این ملاحظات برخی از نهادها در این فرهنگنامه گنجانده نشده‌اند.