برگزیده مقالات

ورود مرتب لغات فرنگی به زبان فارسی به پنجاه شصت سال پیش از اواخر دوران رژیم گذشته برمیگردد اما در این زمان شدّت گرفت و زیاد شد... [که] عده ای راجع به تغییر خط حرف میزدند و عده ای در مورد به کار بردن لغات و اصطلاحات فرنگی افتخار میکردند و خودشان را در مقابل آن کوچک میدانستند

با مطرح شدن مساله بحرین در فروردین 1349ه.ش و ارائه گزارش از سوی دولت هویدا در خصوص ارجاع این موضوع به سازمان ملل، به نوعی زمینه های جدایی جزیره بحرین از ایران فراهم شد. در این میان احزاب و جمعیت های سیاسی آشکارا یا به صورت مخفیانه از طریق انتشار اعلامیه ها و شب نامه ها، مخالفت خود را با پذیرش جدایی بحرین توسط رژیم ابراز داشتند و آن را خیانتی جبران ناپذیر و نابخشودنی به کشور برشمردند.

پس از ملاقات با نیکسون، شاه متوجه شد که برای خرید هر سلاحی که لازم می‌داند، چک سفیدی در اختیار دارد و دفاع از منافع آمریکا در خلیج‌فارس را به عهده می‌گیرد. شاه خریدهای عظیمی را آغاز کرد و بین جولای و نوامبر 1972 نزدیک به 3.5 میلیارد دلار سخت‌افزار نظامی سفارش داد. بدون شک توافق می 1972 را می‌توان قمار نیکسون بر ایران برای حفظ دیوار آتش در مقابل منافع ایالات متحده در خلیج فارس تعبیر کرد. این قرارداد سیاست ایالات متحده در قبال ایران را متحول کرد و عصر جدیدی از روابط را آغاز کرد تا جایی که از اواسط سال 1972 تا آخرین ماه های سلطنت شاه، فروش سالانه چند میلیارد دلاری تسلیحات تبدیل به یک سنت ثابت و پایدار در روابط ایالات متحده و ایران شد.

اشغال ایران موجب گسیختن ساختارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شد. هجوم ارتش‌های متفقین به خاک ایران که به ‌بهانه حضور مستشاران آلمانی به ایران هجوم آوردند، ناامنی و نگرانی گسترده‌ای را به ‌وجود آورد؛ نگرانی‌هایی که هنوز سایه آن بر سر فرهنگ ایران و ایرانی وجود دارد. این یادداشت به بهانه پایان کامل جنگ جهانی دوم به وضعیت فرودستان در آن سال‌ها می‌پردازد.

حزب ایران، به عنوان حزبی ملی‌گرا با تمایلات سوسیالیستی معتدل در 15 اردیبهشت 1323 تاسیس شد. این نوشتار با توجه به نقش تاثیرگذار این حزب در رویدادهای دهۀ 1320 و تشکیل جبهه ملی ایران در 1328 به بررسی روند تاسیس، مرام و تشکیلات و کارنامۀ آن تا مشارکت در دولت دکتر محمد مصدق پرداخته‌ است.

حزب توده می­گوید ما به ­همان صورت که برای انگلستان در ایران منافعی قائلیم و بر علیه آن سخن نمی­گوییم، باید معترف باشیم که دولت شوروی در ایران منافع جدّی دارد

شهید مطهری را می توان از دو جهت به تاریخ پیوند داد. نخست از این باب که او یک شخصیت ممتاز و تاثیرگذار تاریخی است که آراء و اندیشه اش محل رجوع می باشد. دوم بدان رو که بیش از غالب هم‌عصران خود بر روی تاریخ تمرکز کرده است و هر فردی که با آثار آن شهید آشنایی داشته باشد کاملا این واقعیت را تصدیق خواهد کرد چه اینکه مرحوم شهید علاوه بر درس گفتارهای مفصلی که درباره تاریخ داشته اند- این درس ها در قالب آثاری چون جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، جامعه و تاریخ، فلسفه تاریخ و... به چاپ رسیده اند- در لابه لای آثار دیگر نیز به فراخور گریزهایی به بحث های تاریخی داشته اند.نسبت اندیشه شهید مطهری با تاریخ را در 5 سطح می‌توان جانمایی کرد.

شهید مطهری در دو سطح به مساله سازمان روحانیت پرداخته است؛ نخست تحلیل و انتقادات از روحانیت و دوم ایده­‌های ایشان برای نهاد روحانیت. نقدهایی همچون نبود روحیه انتقادی در روحانیت و خاصیت چاکری، ضعف در نظام معیشت، مرید­گرایی، تمرکز بر القاب و عناوین درون‌تهی و... . از سوی دیگر ایشان با تاکید بر ضرورت استقلال مالی روحانیت راهکارهای دیگری را ارائه می­کنند که اهم آنها عبارت اند از: تطبیق برنامه‌های درسی با شرایط جدید جامعه، مشاوره علمی، مشاوره فتوایی، تقسیم کار در فقاهت، زعامت روی اصول شورا و دموکراسی، اصلاح سبک عزاداری، تشکیل کنگره سالانه خطبا، مستقل کردن حوزه از منابع قدرت و سیاست، پرهیز از اشغال مناصب دولتی مگر در شرایط اضطراری و تشکیل دایره امر به معروف و نهی از منکر.

گر چه در عکس‌ها نیز کمتر می‌توان عکسی یافت که به‌دور از نمایش‌های سیاسی و یا برای گزارش سیاسی از زنان کارگر باشد؛ اما در حاشیه همان کنش‌های سیاسی صاحبان قدرت می‌توان تصاویر زنان کارگر را مشاهده کرد. بخشی از عکس‌هایی که در مرکز اسناد در این مورد وجود دارد تصاویر مربوط به شرکت زنان کارگر در جشن‌های 2500 شاهنشاهی است. بخشی نیز بازدید فرح پهلوی از کارخانه داروسازی و یا اهدا هدیه نمادین به چند کارگر زن است.

از سده نوزدهم میلادی با روی کار آمدن قاجار و شکل گیری رقابت انگلیس و روس در آن حوزه تا دوران پهلوی دوم و همچنین پس از انقلاب اسلامی، کشورهای مختلف اقداماتی در زمینه تحریف نام خلیج فارس داشته‌اند.در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سندی وجود دارد که ابعاد تازه‌ای از تحریف نام خلیج فارس روشن می کند. شاید هر بار که نام جعلی خلیج فارس(خلیج یا خلیج عربی) خوانده و یا شنیده می شود، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در ذهن متبادر می شود، اما در این سند پای رژیم صهیونیستی به این جعل باز شده است.

فرزند آیت‌الله مرتضی حائری یزدی (و نوه مؤسس حوزه علمیه قم)، عروس امام خمینی(ره) و همسر آیت‌الله سید مصطفی خمینی که همراه پدرش در تبعید بود و در تبعید شهید شد؛ هر کدام این نسبت‌های خانوادگی کافی بود تا معصومه حائری یزدی تحت نظر و مراقبت ساواک باشد. 

آیا چنانکه دکتر سید حسین نصر، رئیس دفتر فرح پهلوی در سال‌های پیش از انقلاب ادعا کرده «پول‌های حسینیه ارشاد توسط سازمان امنیت می‌آمد»؟ او که خود می‌گوید به دلیل مواضع دکتر علی شریعتی از مسئولیت مشاوره حسینیه ارشاد کناره‌گیری کرده بود، در ویدئویی که اخیراً بازنشر شده، مدعی است مصالح ساخت این حسینیه که گران بود، با کمک سازمان امنیت فراهم می‌شد.

به تازگی ویدئویی از یک گفت‌وگوی قدیمی با دکتر سید حسین نصر، رئیس دانشگاه آریامهر سابق(صنعتی شریف) در سال‌های پیش از انقلاب و رئیس دفتر فرح پهلوی در فضای مجازی بازنشر شده که او در آن ادعا کرده «سازمان امنیت پیشتیبانی بسیار قوی از شریعتی می‌کرد در دانشگاه فردوسی. [شریعتی با ساواک] به نحوه‌ای همکاری یا عضویت داشت. او می‌گفت این کار را برای پیشبرد اهداف انقلابی می‌کرد. پول‌های حسینیه ارشاد توسط سازمان امنیت می‌آمد. ثابتی طرفداری عجیب و غریبی از شریعتی کرد. می‌گفت افراد و جوانان را از کمونیسم برمی‌گرداند. آن‌ها [ساواک] گزارش شدیدی علیه من برای شاه فرستادند. من دلایل خودم را برای شاه گفتم. شاه گفت کاری به کار شریعتی نداشته باشید.» برآیند اسناد و گزارش‌های ساواک نه تنها مؤید ادعای دکتر نصر درباره همکاری شریعتی با ساواک نیست، بلکه برخلاف آن آثار و سخنرانی‌های او را «تحریک‌آمیز» تشخیص داده و درصدد جمع‌آوری و تعطیلی آن برآمدند.

تلاش برای نجات گروگان‌های آمریکایی در 24 تا 25 آوریل(5-6 اردیبهشت) در قالب عملیات پنجه عقاب، شاید تلخ‌ترین لحظه در دوران ریاست‌جمهوری کارتر بود. پس از طوفان شن در طبس و سایر مشکلات عملیات متوقف شد و هشت سرباز امریکایی در داخل ایران کشته شدند.به همین منظور هیأتی متشکل از فرماندهان خبره نظامی آمریکا مسئولیت بررسی اشکالات احتمالی و علل عدم موفقیت آن را به عهده گرفتند. این گزارش سال‌ها در رده‌بندی محرمانه قرار داشت و اخیراً در دسترس همگان قرار گرفته است که برای نخستین بار خلاصه‌ای از آن ترجمه و منتشر می‌شود.

دستفروشی، ازجمله فعالیت‌های متداولی است که به صور گوناگون در زیست شهری به وقوع می پیوندد؛ با توجه به تاریخ ثبت عکس‌ها از جمله عکسی که زنان دستفروش را در بازار به نمایش قرار می‌دهد؛ این سبک از دستفروشی به شکل جدی‌تر از دهه 30 شروع و در دهه‌های 40 و 50 روند رو به رشدی را در ایران داشته است. با توجه به رشد این فعالیت اقتصادی غیر رسمی در دهه‌های یاد شده، می توان چند عامل مهم در رشد این جریان را بررسی کرد. یکی از مهم ترین این عوامل جریان مهاجرت‌های داخلی در ایران است. مهاجرت از روستا به شهر و مهاجرت از شهری به شهر دیگر که عموماً با سودای کار، درآمد بالا یا امنیت اتفاق می‌افتاد.

در اسفند 1336 سرلشکر محمد ولی قرنی و شماری دیگر به سبب اقداماتی که بعدها از آن با عنوان کودتا یاد شد، دستگیر و بعدها محاکمه شدند. در باب ماهیت این کودتا و اساسا جدی بودن آن روایتهای مختلفی در دست است. با این حال واکنش شاه به این ماجرا ماهیت حکومت و نیز کلا سیاست ایران را از اساس دگرگون کرد. امری که زمینه را برای روی کار آمدن دولت امینی در سالهای بعد فراهم کرد. به علاوه شاه دامنۀ روابط ساواک با سیا را محدود کرد و به جای آن گسترش روابط ساواک با موساد و دیگر سرویس‌های اطلاعاتی غربی را در دستور کار قرار داد. این ماجرا همچنین زمینه‌ساز بدبینی شاه به نیروهای امنیتی و برکناری تیمور بختیار، حاجعلی کیا و حسن علوی کیا شد. این بدبینی از سویی به شکل‌گیری بازرسی شاهنشاهی برای رصد تشکیلات امنیتی منجر شد.

حاجی محمدعلی بادامچی از مشروطه‌طلبان آذربایجان از آیت الله خراسانی و آیت الله مازندرانی جویا شد که آیا ایشان تکفیرنامه‌ای علیه تقی‌زاده نوشته‌اند؟ سپس جواب آیت الله مازندرانی را در روزنامه حبل المتین چاپ کرد که طی آن، نوشتن تکفیرنامه را انکار کرده بودند. علت این دشمنی شدید بین تقی زاده و سید عبدالله هیچ وقت مورد بحث قرار نگرفته است، ولی استنباط می شود که این کدورت بیشتر از مساله مخالفت سید عبدالله و علمای نجف با عقاید سوسیالیستی بوده است. حبل المتین نامه دیگری از علمای نجف را نیز چاپ کرده که تا حدی این موضوع را روشن می کند.

ارائه تصمیم دولت ایران برای ارجاع موضوع بحرین به سازمان ملل در جلسه 182 دوره بیست و دوم مجلس شورای ملی به تاریخ  9 فروردین ماه 1349ه.ش، توسط اردشیر زاهدی وزیر امور خارجه ایران مطرح و با مخالفت حزب پان ایرانیست و استیضاح دولت هویدا مواجه گردید. با مطرح شدن استیضاح این گروه از دولت در 27 فروردین، هویدا آمادگی خود را برای پاسخ در روز اول اردیبهشت ماه در صحن علنی مجلس اعلام نمود.

محمدتقی بهار به عنوان یار و همکار میرزاده عشقی از معدود سیاسیونی بود که به ترور عشقی واکنش نشان داد. خشم بهار از این رخداد محدود به سخنان وی در مجلس نگردید و سرخوردگی وی از اقدام نمایندگان در عدم  پیگیری قتل عشقی، او را برآن داشت که به گونه ای دیگر و با سلاح شعر به رسوایی عاملان این ترور پرداخته و ضمن جاودان نمودن یاد یار شاعر خویش، یکی از زیباترین و پرشورترین سوگنامه های دوره مشروطه را آفریند و کام قاتلان را با نیش شعر خود به تلخی کشاند؛ هرچند که تلاش های وی در رسوایی قاتلان بی ثمر ماند و سرآخر نه دست عدالت مشروطه، بلکه دست غیب، گریبان قاتلان را گرفت.

درباره ارتباط ارتش و قدرت سیاسی و جایگاه آن در دوره پهلوی اول و دوم مقالات مختلفی به رشته تحریر درآمده‌اند. اما کمتر توجهی به عکس‌ها به عنوان سند صورت گرفته است. در این تصاویر چند نکته قابل توجه وجود دارد. یک مورد از این نکات را می توان با اشاره به لباس نظامیان عنوان کرد. بیشتر نظامیان داخل تصاویر نیروهای سرباز در ارتش هستند و نه فرماندهان رده بالا، سربازانی که از دل این مردم وارد نیروی ارتش شده بودند و پیوند و نزدیکی بیشتر با بدنه جامعه انقلابی داشتند.  نکته دوم در این عکس‌ها، زاویه‌ها و نگاه عکاسان است که به طور مشخصی در تلاش هستند تا همراه شدن نیروهای ارتش را با مردم نشان دهند و به این طریق یا درصدد تشکر از آن‌ها یا در پی تعریف از آن‌ها به عنوان نوعی قهرمان بودند.