مقالات

با وجود تمام تلاشهايی كه نمايندگان مجالس مشروطه از آغاز برای الحاق بحرين به ايران نمودند، نمايندگان دوره بیست و دوم مجلس شورای ملی، تكليف اين خطه از خاك ايران را مشخص نموده و با 187 رای موافق در مقابل 4 رأي مخالف، جدايی بحرين از ايران را تاييد نمودند. با تصویب قطعنامه مذکور توسط نمایندگان مجلس شورای ملی، این موضوع در مجلس سنا نیز از سوی خلعتبری در روز 28 اردیبهشت 1349ه.ش به منظور تایید نهایی آن در این مجلس مطرح گردید و مهر تایید سنا نیز علاوه بر مجلس شورای ملی بر عملکرد دولت در موضوع جدایی بحرین از ایران زده شد.

پس از ملاقات با نیکسون، شاه متوجه شد که برای خرید هر سلاحی که لازم می‌داند، چک سفیدی در اختیار دارد و دفاع از منافع آمریکا در خلیج‌فارس را به عهده می‌گیرد. شاه خریدهای عظیمی را آغاز کرد و بین جولای و نوامبر 1972 نزدیک به 3.5 میلیارد دلار سخت‌افزار نظامی سفارش داد. بدون شک توافق می 1972 را می‌توان قمار نیکسون بر ایران برای حفظ دیوار آتش در مقابل منافع ایالات متحده در خلیج فارس تعبیر کرد. این قرارداد سیاست ایالات متحده در قبال ایران را متحول کرد و عصر جدیدی از روابط را آغاز کرد تا جایی که از اواسط سال 1972 تا آخرین ماه های سلطنت شاه، فروش سالانه چند میلیارد دلاری تسلیحات تبدیل به یک سنت ثابت و پایدار در روابط ایالات متحده و ایران شد.

شهید مطهری را می توان از دو جهت به تاریخ پیوند داد. نخست از این باب که او یک شخصیت ممتاز و تاثیرگذار تاریخی است که آراء و اندیشه اش محل رجوع می باشد. دوم بدان رو که بیش از غالب هم‌عصران خود بر روی تاریخ تمرکز کرده است و هر فردی که با آثار آن شهید آشنایی داشته باشد کاملا این واقعیت را تصدیق خواهد کرد چه اینکه مرحوم شهید علاوه بر درس گفتارهای مفصلی که درباره تاریخ داشته اند- این درس ها در قالب آثاری چون جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، جامعه و تاریخ، فلسفه تاریخ و... به چاپ رسیده اند- در لابه لای آثار دیگر نیز به فراخور گریزهایی به بحث های تاریخی داشته اند.نسبت اندیشه شهید مطهری با تاریخ را در 5 سطح می‌توان جانمایی کرد.

شهید مطهری در دو سطح به مساله سازمان روحانیت پرداخته است؛ نخست تحلیل و انتقادات از روحانیت و دوم ایده­‌های ایشان برای نهاد روحانیت. نقدهایی همچون نبود روحیه انتقادی در روحانیت و خاصیت چاکری، ضعف در نظام معیشت، مرید­گرایی، تمرکز بر القاب و عناوین درون‌تهی و... . از سوی دیگر ایشان با تاکید بر ضرورت استقلال مالی روحانیت راهکارهای دیگری را ارائه می­کنند که اهم آنها عبارت اند از: تطبیق برنامه‌های درسی با شرایط جدید جامعه، مشاوره علمی، مشاوره فتوایی، تقسیم کار در فقاهت، زعامت روی اصول شورا و دموکراسی، اصلاح سبک عزاداری، تشکیل کنگره سالانه خطبا، مستقل کردن حوزه از منابع قدرت و سیاست، پرهیز از اشغال مناصب دولتی مگر در شرایط اضطراری و تشکیل دایره امر به معروف و نهی از منکر.

یکی از بخش­های بسیار فعال دفتر نمایندگی اسرائیل در تهران، حوزۀ وابستۀ نظامی بود. که پیگیری­ روابط و همکاری­های نظامی بین ایران و اسرائیل از مهم­ترین وظایف این بخش بود. یعقوب نیمرودی اولین وابسته نظامی اسرائیل در ایران بود که علاوه بر حوزه نظامی، در فعالیت­های اطلاعاتی و جاسوسی، اقتصادی و بازرکانی، قاچاق اشیای عتیقه  و ... نیز نقش گسترده­­ای داشت، و البته جمع‌­آوری کمک و اعانه برای اسرائیل در مراسم و جشن­ها و شب­‌نشینی‌­ها نیز فراموش نمی­‌شد.

حسین علاء دو بار در دو برهه حساس سیاسی کشور سمت نخست وزیری را بر عهده گرفت: نخست در سال 1329 ه.ش که بسیاری از تحلیلگران، از دولت او به «کابینه محلل» یاد کرده‌اند و بار دوم در 1334 ه.ش پس از برکناری سپهبد فضل الله زاهدی که این بار تا آستانه قتل به دست فدائیان اسلام پیش رفت. معرفی کابینه، معرفی برنامه، صحبت های مخالف و موافق دولت در مجلس وقت شورای ملی از نکات قابل توجه می باشد.

با ورود آیت‌الله مفتح به مسجد قبا، عملاً گرایش و نگاه سیاسی ضدرژیم، تبدیل به بخشی اساسی از فعالیتهای این مسجد شد و به‌تدریج فعالیتهای علمی، فرهنگی و مبارزاتی در این مسجد ادامه یافت. نیروهای مبارز در این مکان گرد هم می‌آمدند تا هم از نظر معنوی و علمی، مقدمات رشد خود را فراهم آورند و هم برنامه‌های مبارزاتی‌شان را قوت بخشند. به این ترتیب، مسجد قبا تبدیل به یکی از مراکز اصلی انقلاب اسلامی در تهران شد.

اللهیار صالح، سیاستمدار دورۀ پهلوی، از رهبران حزب ایران و جبهه ملی ایران در 12 فروردین 1360ش درگذشت. به این مناسبت نگاهی به کارنامه او، بویژه فعالیتهایش در سالهای پایانی حکومت پهلوی و همزمان با فضای باز سیاسی داشته­‌ایم.

در دوران اسلامی، گاه شماری هجری قمری، تقویم رایج ایران بود. این تقویم به علت سیار بودن ماه های قمری نسبت به فصل های سال برای وصول مالیات و برای استفاده در کارهای دولتی مناسب نبود، به همین جهت، از گاهشماری های شمسی مثل گاهشماری خراجی و جلالی نیز استفاده می شد. بعد از انقلاب مشروطه و مدرن تر شدن امور مملکت، نیاز به یک تقویم ثابت بیش از پیش احساس شد. پس از گشایش مجلس دوم شورای ملی، در تاریخ 10 ربیع الثانی 1328 ه.ق، راپورت كمیسیون مبتكرات در خصوص طرح عبدالحسین خان شیبانی راجع به تغییر تاریخ از قمرى به شمسى قرائت شد. سرانجام پس از جدل های بسیار مابین نمایندگان در تاریخ 11 فروردین 1304، ماه های تاریخ ایران، به صورت رسمی به شمسی تبدیل شد. 

نوروز سال ۱۳۶۱ و ماه‌های قبل از آن در سال ۱۳۶۰ روزهایی بود که جبهه‌های نبرد برای ایران در شرایطی عالی به سر می‌بردند؛ نیروهای ایرانی روی دور پیروزی بودند؛ مهر ماه ۱۳۶۰ با عملیات ثامن‌الائمه حصر آبادان را شکستند؛ آذر ماه ۱۳۶۰ هم با عملیات طریق‌القدس توانستند بیش از ۶۵۰ کیلومتر مربع از سرزمین‌های اشغالی از جمله شهر بستان را آزاد کنند. فرماندهان نظامی و سیاسی جنگ برای هت‌تریک پیروزی‌ها نوروز ۱۳۶۱ را مناسب دیدند؛ عملیاتی به نام «فتح المبین» هدف از انجام این عملیات آزادسازی اراضی اشغال شده ایران توسط عراق بود که نیروهای ایرانی در این عملیات آزادی سرزمین‌های شمال خوزستان و غرب کرخه را در نظر داشتند. این سومین عملیات گسترده ایرانیان بود تا خاک خود را از لوث وجود دشمن عراقی پاک کنند. این عملیات ایمن‌سازی شوش، دزفول و اندیمشک برابر حملات آتی دشمنان را هم در نظر گرفته بود.

در آبان ماه 1302 خورشیدی، هم‌زمان با خروج احمدشاه، آخرین پادشاه قاجار از ایران، جمهوریت در ترکیه اعلام و مصطفی کمال پاشا، آتاتورک بعدی، به ریاست جمهوری آن کشور انتخاب گردید. مدتی بعد، رضا خان سردارسپه که گویا از همان روزها سودای سلطنت در سر می‌پروراند، سروصدای جمهوری‌خواهی را در ایران به راه انداخت تا در فروردین سال بعد در مجلس به تصویب برسد و او به‌عنوان نخستین رئیس جمهور ایران برگزیده شود، اما طرح جمهوری رضاخانی، با وجود مخالفان او در مجلس، به رهبری آیت‌الله مدرس، به باد فنا رفت و فراموش گردید. اما ماجرای این جمهوریت رضاخانی چه بود؟

در یکم فروردین 1301ش حوزۀ علمیۀ قم بدست آیت­‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بازتاسیس شد. چند سال پس از آن، در دورۀ سلطنت رضاشاه پهلوی اقداماتی برای تحدید روحانیت صورت گرفت. از جمله در این دوره و در ششم دی 1307ش «قانون متحدالشکل نمودن البسه اتباع ایران در داخله مملکت» به تصویب مجلس شورای ملی رسید. گرچه حکومت پهلوی با گذاشتن شرط مجوز و امتحان، در پی محدود کردن روحانیون بود، شخص رضاشاه در دیداری رسمی با «حاجی شیخ عبدالکریم یزدی» در آبان 1307ش در قم دربارۀ مشروط کردن استفاده از لباس روحانیت گفت. حدود یکسال بعد گزارش‌­ها حاکی از آن بود که حاج شیخ در برابر این سیاست، به طور گسترده دست به صدور اجازه‌­نامه زده ­است.

در شهریور بیست، زمانی که رضا شاه برای گذراندن سال‌های تبعید، ایران را به مقصد جزیره موریس ترک می‌کرد، کلیه اموال و املاکش را به بهای ده گرم نبات مرغوب برای مصارف خیریه، به پسرش محمدرضای جوان هبه کرد. اموالی که آنها را طی شانزده سال سلطنت به جبر و عنف به دست آورده بود، جهت امور خیریه به پسرش سپرد و برای همیشه ایران را ترک کرد، املاکی که او به جانشینش واگذار کرد، بنیان بنیاد پهلوی را بنا نهاد. اما رضا ماکسیم که یک قزاق جزء در ارتش ایران بود، چگونه آنقدر ثروتمند و به بزرگترین ملاک ایران بدل گردید و چگونه با بخشیدن املاکی که به جبر از صاحبانشان گرفته بود، به پسرش محمدرضا، سنگ بنای نخست بنیادی را گذاشت که اگرچه به بنیاد خیریه پهلوی مشهور بود، اما در واقع هیولایی چند سر بود برای نفوذ در عرصه‌های مختلف اقتصاد.

انتخابات پنجمین دوره مجلس شورای‌ اسلامی، طی دو مرحله در اسفند 1374 و فـروردین 1375 و با مشارکت 71/10 درصدی مردم (دور اول) برگزار گردید که پس از انقلاب، بالاترین میزان مشارکت در طول یازده دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی محسوب می‌شود.درواقع رقابت‌ جدی میان نیروهای سیاسی رقیب، روشن‌تر شدن مواضع و جهت‌گیری‌های سیاسی و فرهنگی احزاب و جریانات، وجود فضای نسبتاً باز مطبوعاتی و برخورداری هر یک از جریانات از نشریات متعدد، ازجمله عواملی بود که به این انتخابات شور و نشاط قابل‌ ملاحظه‌ای بخشید.

در ادوار سیزدهم تا شانزدهم مجلس، نیروهای مذهبی به‌نوعی تمرین سیاست‌ورزی می‌کردند و هنوز از آمادگی لازم برای ایفای نقش مؤثر در عرصه انتخابات و کاندیداهای مذهبی برخوردار نبودند. شاید رویکرد آیت‌الله بروجردی در کناره‌گیری از عرصه سیاست و بالطبع مقلدین ایشان، از زمره علل این گرایش بود. اما به‌تدریج با نقش‌آفرینی فدائیان اسلام و به‌خصوص آیت‌الله کاشانی در مبارزات ملی‌شدن صنعت نفت و رویکرد اقشار مختلف مذهبی به این نهضت، جایگاه نیروهای مذهبی روزبه‌روز در عرصه رقابت‌های سیاسی پررنگ‌تر شد؛ به‌گونه‌ای که در مجلس هفدهم آیت‌الله کاشانی به ریاست مجلس برگزیده شد.

سنت انتخاب نمایندگان فرمایشی نه تنها در سراسر عهد رضاشاه بلکه در دوره سیزدهم مجلس شورای ملی که مصادف با کنار رفتن رضاشاه بود، ادامه یافت. با آزاد شدن فضای سیاسی و درهم شکستن سایه دیکتاتوری رضاشاه، بسیاری از جریان‌ها، مطبوعات و افراد مناطق مختلف در شکایت از نحوه برگزاری انتخابات به تکاپو پرداخته و خواستار ابطال انتخابات و تجدید آن شدند. اما دولت و مجلس با توجه به شرایط ویژه آن زمان، از پذیرش این درخواست امتناع کردند.

در زمان سلطنت رضاشاه، هشت دوره انتخابات مجلس شورای ملی(دوره‌های ششم تا سیزدهم) برگزار شد که هفت دوره آن در زمان سلطنت وی افتتاح گردید و دوره سیزدهم در اوایل سلطنت محمدرضا پهلوی، فعالیت خود را آغاز کرد. رضاشاه قصد داشت با مداخله دربار و نظامیان، مجلسی مطیع و دنباله رو دولت پدید آورد تا بتواند برنامه‌های خود را بدون تنش و درگیری به انجام رساند. از دوره ششم به بعد و خصوصا در دوره هفتم، همه چیز شکل انتصابی به خود گرفت. در این میان، نقش تیمورتاش حائز اهمیت بود به طوری که سرنوشت دوره ششم تا نهم کاملا در دست وی بود و از دوره هفتم به بعد حتی یکی از شخصیت‌های مخالف رضاشاه به مجلس راه پیدا نکرد.

به دنبال قیام گسترده مردمی 29 بهمن 1356 در تبریز در چهلم شهدای قم، رژیم پهلوی در اقدامی این قیام را به غیر ایرانیان نسبت داد، سفارت آمریکا مایل بود دلایل کافی و مستند رژیم را درباره دخالت خارجیان در وقایع تبریز بپذیرد. اما رژیم، هیچ مدرکی برای ارائه نداشت. رژیم برای این‌که نشان دهد از پشتوانه مردمی برخوردار است، در تبریز یک راهپیمایی به نفع خود برگزار کرد. اما سفارت تأکید داشت؛ دهقانان روستایی با اجبار دولت در این اجتماع شرکت کرده‌اند. سفارت در گزارش‌های متعدد، قیام مردم تبریز را تجلی احساسات مذهبی و یک مبارزه مستقیم علیه رژِیم می‌دانست.

نظام‌نامه دو درجه‌ای نتیجه حوادث و رخدادهای سیاسی دوره استبداد صغیر، فشارهای سیاسی قدرت‌های بزرگ و  شورش‌ها و آشوب‌های داخلی به منظور احیای مشروطه و بازگشایی مجلس بود. از این رو با توجه به نواقص موجود و شتاب در تهیه و تدوین مواد آن و در نتیجه نادیده گرفتن بسیاری از مسائل به جهت گشایش مجلس و جلوگیری از تنش‌های داخلی و رفع هرج و مرج در کشور، نمی‌توانست نسخه نهایی برای حل مسائل و مشکلات قانون انتخابات مجلس ایران باشد. بنابراین در دوره دوم مجلس شورای ملی، بار دیگر تصمیم بر آن شد که نظام‌نامه انتخابات مجلس مورد تجدیدنظر و اصلاح قرار گرفته و نواقص آن با توجه به شرایط جامعه آن روز ایران مرتفع گردد. این امر زمینه ایجاد قانون انتخابات یک درجه‌ای و عمومی را در دوره دوم مجلس شورای ملی فراهم کرد.

اولین نظام نامه انتخابات مجلس شورای ملی دارای 2 فصل، 33 ماده و 2 تبصره بود. فصل اول شامل قواعد انتخابات و فصل دوم ترتیب انتخابات را در بر می گرفت. این قانون که به نظام نامه انتخابات مجلس شورای ملی معروف شد، صنفی و طبقاتی بود. از جمله عوامل طبقاتی شدن قانون مزبور را می توان در تاثیر دیدگاه های شاه و وضع طبقاتی و اجتماعی جامعه ایران و قوانین انتخاباتی دیگر کشورها جستجو کرد. برطبق فرمان مظفرالدین شاه قاجار، مجلس شورای ملی می بایست از منتخبین شاهزادگان، علما، قاجاریه، اعیان، اشراف، ملاکین، تجار و اصناف تشکیل گردد.[