معرفی هیئت‌های مذهبی تأثیرگذار در انقلاب اسلامی-بخش دوم
پایگاه اطلاع رسانی مركز اسناد انقلاب اسلامی، در طول دورانِ شكل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی، هیئت‌های مذهبی علاوه بر حفظ كاركردهای سنتی، كاركردهای جدیدی نیز برعهده داشته‌اند. از میان كاركردهای انقلابی هیئت‌های مذهبی میتوان به كاركردهای سیاسی و نظامی، كاركردهای فرهنگی و هنری، كاركردهای اجتماعی و اقتصادی اشاره كرد. براساس چنین كاركردهایی در درونِ هیئت‌های مذهبی هسته‌های انقلابی شكل می‌گرفت؛ انقلابیون آموزش نظامی فرا گرفته، شعارها، اعلامیه‌ها، نوارها، تصاویر و عكس‌های انقلابی را کارکردتهیه، توزیع و تكثیر می‌كردند، تجلیل از انقلابیون و بزرگداشت یاد شهدا در قالب جلساتِ آموزش قرآن و احكام اسلامی، روضه‌خوانی و مراسم عزاداری، و... در درون این هیئت‌ها انجام می‌شد.
با توجه به مطالب مذكور، شرایط و ساختار خاص هیئت‌های مذهبی امكان سازمان‌دهی، بسیج و فعالیت‌های سیاسی را در جریان انقلاب اسلامی در كنار سایر سازمان‌ها به‌شكل قابل توجهی فراهم می‌كردند. مركز اسناد انقلاب اسلامی روز گذشته بخش اول معرفی هیئت‌های تاثیرگذار در انقلاب اسلامی را منتشر كرد. بخش دوم این گزارش به بررسی نقش هیئت مكتب الحسین (ع)، هیئت متحده انصارالقرآن و هیئت انصارالحسین (ع) می‌پردازد.
ت) هیئت مكتب الحسین (ع) (آذربایجانی‌های مقیم مركز)
1ـ تاریخچه هیئت مكتب الحسین (ع)
یكی از هیئت‌های فعال در انقلاب هیئت مكتب الحسین (ع) بود. این هیئت در سال 1334 ش تأسیس شده است. بانی اصلی هیئت، مرحوم وكیلی بود. قبل از انقلاب هیئت فقط روزهای جمعه برقرار و نام دیگر این هیئت حسین بن علی (ع) بوده است.[1] در كتاب «یاران امام به روایت اسناد ساواك» به شهید سعیدی[2] اشاره دارد و بیان می‌كند؛ آیت‌الله علی‌اكبر مهدوی خراسانی از بنیان‌گذاران هیئت مكتب الحسین (ع) و از همسنگران شهید محمدرضا سعیدی بودند.[3] آیت‌الله مهدوی خراسانی در حوزه‌ی قم با شهید باهنر و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی هم حجره بودند، این آشنایی سبب شد تا بعدها هنگامی كه هیئت مكتب الحسین (ع) تأسیس شد، آیت‌الله مهدوی خراسانی، از شهید باهنر و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برای سخنرانی در هیئت دعوت كنند.[4]
هیئت مكتب الحسین (ع) به صورت سیار در منازل افراد مختلف برگزار می‌شد و اگر منزل افراد جا نداشت یا قادر به پرداخت هزینه‌ی برگزاری هیئت نبودند، در مسجد نزدیك منزل اعضا، مراسم هیئت برگزار می‌شد. یكی از این مساجد، مسجد موسی بن جعفر بوده است كه بنیان‌گذار اصلی آن شهید سعیدی بود. در بازجویی به‌عمل‌آمده از شهید سعیدی اذعان دارد چهار جمعه، جلسه هیئت مكتب الحسین (ع)، در مسجد سعیدی تشكیل شده است. [5]
مسجد دیگری كه مراسم هیئت در آن برگزار می‌شد، مسجد احمدیه بوده است. هر دوی این مساجد توسط آذری‌ها اداره می‌شد. برنامه‌ی هیئت بدین قرار بود: معمولاً جلسه، با تلاوت آیاتی از قرآن آغاز، سپس از روی رساله مراجع تقلید مانند آیت‌الله خوئی، آیت‌الله بروجردی، امام خمینی (ره) و... چند مسئله مطرح می‌شد و در انتها نیز، آیت‌الله مهدوی خراسانی سخنرانی داشتند. مرحوم وكیلی در شب پیروزی انقلاب اسلامی از دنیا رفت و هیئت بعد از فوت وی تعطیل شد تا اینكه خواهرزاده‌ی ایشان ـ حاج محمدعلی فاخرـ كارخانه‌ی خود را در سال 1365 به حسینیه‌ی مكتب الحسین (ع) تبدیل كرد، تا یاد و خاطره‌ی دایی خود را زنده نگاه دارد.[6]
اما در حال حاضر به مناسبت‌های مختلف، شهادت، تولد و... هیئت اقدام به برگزاری مراسم می‌كند. صبح‌های جمعه هر هفته نیز، مراسم ندبه را برگزار می‌نماید. از سخنرانان معروف هیئت میتوان به شهید سعیدی، شهید باهنر و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اشاره كرد كه در اسناد نیز اسامی آنان آمده است. شهید باهنر در سال‌های 45 و 46 در هیئت مكتب الحسین (ع) جهت سخنرانی حضور پیدا می‌كردند. [7]
2ـ میزان مشاركت مردمی و پایگاه اجتماعی
به‌دلیل اینكه این هیئت در منازل اعضا تشكیل می‌شد و تا زمان وقوع انقلاب اسلامی نیز روال همین‌طور ادامه داشته و مكان ثابتی برای هیئت وجود نداشت، تعداد افراد شركت‌كننده حداقل بیست سی نفر و حداكثر صد الی دویست نفر بود.[7] در هیئت مكتب‌الحسین (ع) اقشار مختلفی از جمله دانش‌آموزان، دانشجویان، معلمان و طلاب شركت داشتند.[8] با توجه به اسناد، اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی نیز در این هیئت شركت می‌كردند.[9] یكی از اسناد اشاره دارد كه هیئتی به نام هیئت ناصر تنوری در مراسم هیئت مكتب‌الحسین (ع) شركت داشته است. [10]
3 ـ مبارزان و شهدای انقلابی هیئت
از مبارزان هیئت میتوان به مهدوی‌خراسانی اشاره كرد كه در سخنرانی‌های خود به حمایت از امام‌خمینی (ره) می‌پرداخت و به‌دلیل صراحت در سخنرانی، زندانی گردید. همچنین پسر ایشان توسط ساواك به شهادت رسید.[11] با توجه به اسناد، یكی از فعالانِ هیئت سید مرتضی خاتمی است. وی معمولاً در ابتدای جلسات چند مسئله از رساله‌ی آیات عظام به‌ویژه امام خمینی (ره) می‌گفت و با توجه به اسناد ساواك، سخنان و اقدامات وی زیر نظر قرار بود و از آنها گزارش تهیه می‌شد. [12]
با عنایت به اینكه در مكتب‌الحسین (ع) عناصری از مؤتلفه‌ی اسلامی و حزب ملل شركت داشتند و پایگاه نیروهای مبارز محسوب می‌شد، ساواك چند منبع را مأمور این هیئت كرده‌بود و گزارش‌هایی از سخنرانی وعاظ تهیه می‌كرد. گزارش‌های ساواك حاكی از این است كه مأموری از طرف ساواك در هیئت حضور داشته و با راهنمایی آقای مهدوی‌خراسانی (بانی روحانی هیئت مكتب‌الحسین (ع) در جلسات هیئت شركت می‌كرد. همان سند اشاره دارد كه باید به منبع آموزش كامل داده شود تا به‌طور مداوم در جلسات هیئت حضور پیدا كند و ضمن شناسایی افراد شركت‌كننده، نحوه‌ی فعالیت آنها را گزارش كند.[ 13]
طبق سند شماره‌ی 45 مورخ 9/5/45 ساواك، مأموران ردیف 2 و 3 ساواك كه در جلسه‌ی سخنرانی شهید سعیدی در هیئت مكتب‌الحسین (ع) حضور داشتند، مبادرت به احضار سه نفر از افراد حاضر در هیئت، به نام‌های ولی‌اله ناطقی، محمود دولابی و سید مرتضی خاتمی كرده و درباره‌ی سخنرانی شهید سعیدی آنان را مورد بازجویی قرار می‌دهند ولی درنهایت آنان به‌دلیل اظهار بی‌اطلاعی آزاد می‌شوند.
ث) هیئت متحده‌ی انصار القرآن
1ـ تاریخچه‌ی هیئت متحده‌ی انصار القرآن
در گزارش بازجویی شهید فضل‌الله محلاتی توسط ساواك، درباره‌ی تاریخچه‌ی هیئت متحده‌ی انصارالقرآن آمده است كه سرپرست روحانی هیئت آیت‌الله نخعی بوده است. این هیئت در ابتدا سیار بود و اعضا برای یك ماه در محلی ثابت، در یك زمینی چادر زده و تكیه‌ای برپا می‌كردند. در حال حاضر در آن محل مسجد تأسیس شده است. بعدها جلسات هیئت در شب‌های پنجشنبه به‌صورت سیار در منازل تشكیل می‌شد. حدود یك ساعت برنامه‌ی قرائت قرآن و بیان مسئله از روی رساله‌ی مراجع تقلید به‌خصوص فتواهای امام خمینی (ره) به‌وسیله‌ی شخصی به نام علی‌اصغر كمیلی برگزار می‌شد و بعد از آن شهید محلاتی منبر می‌رفت و به‌عنوان یك واعظ، احكام و مسائل مذهبی را بیان می‌كرد.
برطبق سند بازجویی شهید محلاتی، افرادی كه در جلسات شركت می‌كردند اهالی متدین محل بوده و نفرات هم برحسب معمول در حدود سی تا چهل نفر بودند. جلسات هیئت از ساعت 8 (ساعت20) آغاز و ساعت 10 (ساعت22) خاتمه پیدا می‌كرد. به‌دلیل شركت در این جلسات و منبر رفتن، در حدود سی تومان وجه به شهید فضل‌الله محلاتی پرداخت می‌شد. معمولاً وجه جلسات را شركت‌كنندگان در هیئت می‌پرداختند، به این صورت كه در هر منزل كه جلسه‌ی مذهبی برگزار می‌شد، تمام مخارج آن جلسه را از قند و چای و پول منبری و مداح و غیره را صاحب آن منزل می‌پرداخت.[14] رسول جعفریان در كتاب جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران یكی از هیئت‌هایی را كه شهید محلاتی در آن شركت داشت، هیئت متحده‌ی انصارالقرآن معرفی می‌كند. [15]
2ـ میزان مشاركت مردمی و پایگاه اجتماعی
همان‌طور كه شهید محلاتی در بازجویی اذعان داشته است، هیئت متحده‌ی انصارالقرآن در خانه‌ها برگزار می‌شد. بنابراین به‌دلیل محدودیت مكان تعداد افراد شركت‌كننده در هیئت كم بوده و به حدود بیست ـ سی نفر می‌رسید.[16] بندرت تعداد جمعیت شركت‌كننده به هزارـ هزار و پانصد نفر می‌رسید.[17] در این هیئت نیز طبق معمول، اقشار مختلفی شركت داشته[18] و با توجه به اسناد، هیئت‌های مختلف دیگر نیز نظیر هیئت مكتب اسلام و پنج تن آل عبا نیز در مراسم این هیئت حضور می‌یافتند.[19] نه تنها مأموران ساواك در هیئت متحده‌ی انصارالقرآن حضور داشتند، بلكه افراد شهربانی نیز در هیئت حضور پیدا كرده و سخنرانی وعاظ را ضبط می‌كردند. [20]
3ـ مبارزان و شهدای انقلابی هیئت
در برخی گزارش‌های ساواك اسامی اعضای فعال هیئت متحده انصار القرآن ذكر شده است. از جمله این افراد میتوان به حسین لك، محمود شیفته شریفی، قدیرخان وحیدی، تبریزیان، حسام اختری، ولیخانی، مصطفی موسوی، سید علی اصغر شجاعی، معماریان، شعبانعلی ممتاز و مشهدی علی ذاكری اشاره كرد.[21] البته در میان افراد ذكرشده، نام حسین لك بیشتر از سایرین به چشم می‌خورد.
با توجه به اسناد هیئت متحده انصار القرآن، مأمورین ساواك در هیئت حضور داشتند و به خصوص گزارش‌هایی از محتوای سخنرانی‌های شهید محلاتی، به سازمان ساواك ارائه می‌دادند، زیرا واعظ اصلی این هیئت شهید محلاتی بود. با مطالعه‌ی اسناد مربوط به هیئت، اكثریت گزارش‌ها حاوی سخنرانی‌های شهید محلاتی است.
ج) هیئت انصارالحسین(ع)
1ـ تاریخچه‌ی هیئت انصارالحسین(ع)
از بررسی اسناد چنین برمی‌آید كه این هیئت یكی از مهم‌ترین پایگاه‌ها و تجمعات نیروهای مذهبی مبارز بوده است. سخنرانان اصلی آن غالباً از وعاظ طرفدار نهضت از جمله آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، شهید باهنر، شهید محلاتی، آیت‌الله علی‌اصغر مروارید و ... انتخاب می‌شدند. اعضای هیئت مؤتلفه و بازماندگان حزب ملل اسلامی و برخی نیروهای مبارز از گردانندگان و شركت‌كنندگان جلسات آن بودند.[1] متصدی اصلی هیئت انصارالحسین(ع) براساس اسناد ساواك، میرخانی، ساكنان خیابان امیریه بودند و به‌لحاظ سوابقی كه پدر وی در تشكیل هیئت داشته، جلسات هیئت مذكور همه‌ساله یك بار در منزل وی برگزار می‌شد.[22] رخ‌صفت[23] در خاطرات خود متولیان هیئت را برادران میرخانی، مصطفی و آقا بزرگ، كلینی و بهشتی معرفی می‌كند. مصطفی و آقا بزرگ میرخانی مداحی نیز می‌كردند.
هیئت سیار بوده و گاهی جلسات هیئت در بازار محله‌ی چهل تن، منزل شهید امانی برگزار می‌شد. گاهی نیز مراسم در منزل رفیق‌دوست، خیابان زیبا واقع در میدان خراسان برپا می‌گردید؛ اما هیئت انصار معمولاً در خیابان ایران، خیابان خراسان و خیابان 17 شهریور برگزار می‌شد. مركزش در خیابان ایران، چهارراه آبسردار، حسینیه‌ی احمدیه بود. ولی در واقع سیار بوده و همه‌جا برگزار می‌شد. [24]
هیئت انصارالحسین(ع) از اول محرم تا شب یازدهم محرم و 15 روز ایام فاطمیه مراسم عزاداری برپا می‌كرد.[25] حجت‌الاسلام معادیخواه[26] نیز در خاطرات خود اشاره می‌كند كه افزون بر برنامه‌های هفتگی، در مناسبت‌های دیگر به‌خصوص عاشورا، هیئت انصارالحسین(ع) مراسم ویژه‌ای داشت. به‌ویژه گاهی روزهای تاسوعا و عاشورا شمار حاضران در هیئت، از مرز هزار تن می‌گذشت. [27]
با این همه حضور آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در آن هیئت به مثابه نقطه‌عطفی بود. او كه با معرفی آیت‌الله مروارید در آن هیئت حضور یافته بود، با حضورش زمینه‌ساز تحولی شد. آیت‌الله‌هاشمی‌رفسنجانی هیئت انصارالحسین(ع) را به‌صورت كلاس بزرگی درآورده بود كه حاضران را به اهتمام جدی در امر یادگیری فرامی‌خواند. گاه شمار حاضران به صدها تن می‌رسید كه هر هفته، جهت آشنایی با پیام آیه‌هایی از قرآن كریم می‌كوشیدند. در سال‌های 1349 ـ 1350 كه نام او در لیست سیاه ساواك جای گرفت، ادامه‌ی برنامه را با پیشنهاد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه برعهده می‌گیرد. تخته سیاهی را در گوشه‌ای در سالن اجتماعات می‌گذاشتند، چند آیه از قرآن با بازگردان به زبان فارسی، بر روی تخته سیاه نوشته می‌شد. در بسیاری از هفته‌ها، خط خوش عباس دوزدوزانی نیز چشم‌نواز بود. نخست، داوطلب‌هایی درس هفته‌ی گذشته را به‌صورت خلاصه تكرار می‌كردند. آن‌گاه از نكته‌ها به‌عنوان درس هفته، بهره‌مند می‌شدند. [28]
از آنجایی كه اعضای این هیئت رویكرد سیاسی و مبارزاتی داشتند، وعاظ طرفدار نهضت تمایل بیشتری از خود برای سخنرانی در آن نشان می‌دادند. جعفریان در كتاب جریان‌ها و سازمان‌ها اشاره می‌كند كه هیئت انصارالحسین(ع) یكی از هیئت‌های فعال به‌شمار می‌رود و به جز شهید محلاتی، آقایان: آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی و شهید باهنر هم در جلسات هفتگی آن سخنرانی می‌كردند.[29]
2ـ میزان مشاركت مردمی و پایگاه اجتماعی
در این هیئت نیز همانند سایر هیئت‌هایی كه مطرح شد، اقشار مختلفی از مردم حضور داشتند. البته باید توجه كرد كه اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و بازماندگان حزب ملل اسلامی نیز در این هیئت به فعالیت می‌پرداختند. شیخ‌علی‌اصغر مروارید در یكی از سخنرانی‌های خود در هیئت انصارالحسین(ع)، بازاریان، روحانیون و جبهه‌ی ملی را به‌عنوان دوستان خود و هیئت معرفی می‌كند كه توانسته‌اند امتحان خود را خوب پس دهند و خوب ایستادند اما همین مقدار را كافی نمی‌داند.[30] در یكی از اسناد ساواك چنین گزارش شده است كه به‌نظر می‌رسد این هیئت پایگاهی جهت جمع‌آوری و تربیت افراد فعال و عناصر افراطی می‌باشد. [31]
افراد شركت‌كننده در هیئت عبارت بودند از: آیت‌الله حسن لاهوتی‌اشكوری[32] ، حائری، عباس دوزدوزانی (عضو حزب ملی) و محمدحسین بهشتی، اكبر پوراستاد، ابراهیم استاد آقا، حاج توكلی، حسن شیرینی عضو ملل اسلامی، امیر حسینی، اسدالله ابراهیمی و... .[33] باید توجه داشت كه این هیئت در منازل برگزار می‌شد؛ بنابراین همانند هیئت‌های قبل، جمعیت شركت‌كننده در هیئت اندك و بندرت به حدود هشتصد نفر می‌رسید. [34]
3 ـ مبارزان و شهدای انقلابی هیئت
مبارزان هیئت انصارالحسین(ع) از اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و یا برخی از بازماندگان حزب ملل اسلامی بوده‌اند كه در هیئت به فعالیت می‌پرداختند. گزارش‌های ساواك نیز حاكی از حضور اعضای این حزب‌ها و گروه‌هاست. در اسناد اسامی افرادی چون: حسن شیرین، مصطفی میرخانی، عباس بهشتی، شهید مفتح و... به چشم می‌خورد. با توجه به اسناد، یكی از فعالان هیئت انصارالحسین(ع) سعیدی‌نژاد بوده است، زیرا در گزارشی از هیئت انصارالحسین(ع)، از مأمور ساواك خواسته می‌شود تحقیقاتی درباره‌ی فعالیت‌های سعیدی‌نژاد به عمل بیاید درحالی‌كه در سند دیگر، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از سعیدی‌نژاد می‌خواهد مطالب روز گذشته را بیان كند.[35] یكی دیگر از مبارزانی كه نام آن در اسناد هیئت انصارالحسین(ع) موجود است، شهید‌محمدصادق اسلامی[36] است. وی یكی از اعضای سرشناس هیئت‌های مؤتلفه‌ی اسلامی بود كه در این هیئت فعالیت می‌كرد و سرانجام به‌دلیل ترور منصور، توسط رژیم شاه محكوم به اعدام گردید.[37] در میان مبارزان باید به اسدالله ابراهیمی نیز اشاره كرد برطبق سند موجود از هیئت انصارالحسین(ع) زندانی نیز بوده است.[38] یكی دیگر از اعضای فعال هیئت انصارالحسین(ع)، فضل‌الله فرخ بود كه در هیئت مؤتلفه فعالیت داشت و هنوز هم فعالیت دارد. وی قبل از وفات آیت‌الله بروجردی از مشهد به تهران نقل مكان كرد. یكی از محافل مذهبی كه فضل‌الله فرخ با آن ارتباط داشته هیئت انصارالحسین (ع) بود كه به نقل از ایشان هیئتی زنده و پویا بود و به‌طور سیار فعالیت می‌كرد. [39]
از مبارزان هیئت كه نام آنها در اسناد نیز مشهود است، ابوالفضل توكلی‌بینا[40] و مهدی شفیق،[41] از اعضای فعال هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی هستند. ابوالفضل توكلی‌بینا بلورفروش بوده و مهدی شفیق خواربارفروشی داشت. محمدعلی اسدی اظهار می‌كند: «موقعی كه به مغازه‌ی این دو می‌رفتیم در مغازه‌ی ایشان، دسته‌های اعلامیه را كه قبلاً آماده كرده بودند، به همراه جنسی كه خریداری می‌شد، توی پاكت، توی خورجین دوچرخه و موتور می‌ریختند». [42]
براساس اسناد ساواك واعظ اصلی هیئت انصارالحسین(ع) آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بوده كه توسط ساواك ممنوع‌المنبر شده بود.[43] از سوی دیگر، ساواك از بانیان هیئت انصارالحسین(ع) تعهد گرفته بود كه قبل از تشكیل هیئت به كلانتری محل خبر دهند.[44] در سند دیگری ذكر شده كه هیئت انصارالحسین(ع) با اجازه‌ی قبلی از كلانتری در منزل میرخانی تشكیل شده‌است و با وجود ممنوع‌المنبر بودن آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، وی به منبر رفته و سخنرانی كرده، درحالی‌كه میرخانی از ممنوع‌المنبر بودن آیت‌الله‌هاشمی‌رفسنجانی اظهار بی‌اطلاعی می‌كند. [45]
در سندی دیگر چنین گزارش شده‌است كه با توجه به اینكه آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی به‌صورت مرتب در هیئت انصارالحسین(ع) شركت و سخنرانی می‌كند و افرادی از حزب ملل اسلامی نیز شركت دارند، درخواست می‌شود تا اعمال و رفتار آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را بیش از پیش تحت نظر داشته باشند. مطابق گزارشی از سند دیگر، تقاضا می‌گردد كه علاوه بر یك مأمور، به مأمور دیگری كه دسترسی بیشتری به افراد هیئت دارد، آموزش‌های لازم داده شود تا مرتباً در جلسات هیئت حاضر شود و مراقبت دقیق و همه‌جانبه‌ای را به عمل آورد و نتایج را به‌صورت پنهانی به آن اداره اعلام كند. [46]
به این‌ترتیب، هیئت‌های مذهبی در دوره‌ی قبل از انقلاب اسلامی اغلب در منازل اشخاص برگزار می‌شد و جمعیت شركت‌كننده در این هیئت‌ها نیز به میزان ظرفیت منازل و حتی بیشتر بوده‌است. جمعیت شركت‌كننده در هیئت‌هایی مانند: هیئت بنی‌فاطمه (س) و بنی‌الزهرا (س) بیش از سه هزار نفر گزارش شده‌است. برخی از این هیئت‌ها، مانند هیئت مكتب‌الحسین (ع) و هیئت انصارالحسین(ع)، وابسته به مساجد بوده و برخی از برنامه‌های خود را در این مساجد برگزار می‌كردند. هیئت‌ها مخصوص قشر یا طبقه‌ی خاصی نبود و تمام اقشار جامعه شركت داشتند. البته باید توجه داشت كه حضور برخی از اقشار جامعه در بعضی از هیئت‌های مذهبی، پررنگ‌تر بود؛ مثلاً در هیئت بنی‌فاطمه (س) حضور دانشجویان و تجار مشاهده می‌شود. هیئت قائمیه با فدائیان اسلام در ارتباط بوده‌اند. همچنین با توجه به اسناد، اعضای هیئت‌های مؤتلفه‌ی اسلامی و بازماندگان حزب ملل اسلامی در هیئت انصارالحسین(ع) و مكتب‌الحسین (ع) شركت داشته‌اند.
همان‌طور كه مشاهده شد، وعاظ این هیئت‌ها شخصیت‌های موافق با انقلاب بودند كه در این میان حضور شهید فضل‌الله محلاتی در اكثر هیئت‌ها به‌وضوح مشهود است. از شخصیت‌های دیگر میتوان به آیت‌الله‌هاشمی‌رفسنجانی، آیت‌الله علی‌اصغر مروارید، شهید باهنر و آیت‌الله خامنه‌ای نام برد. گزارش‌های ساواك از هیئت‌های مذهبی حاكی از آن است كه ساواك مأموران ویژه خود را در هیئت‌ها گماشته بود تا فعالیت‌های هیئت و همچنین سخنرانی وعاظ را به اطلاع سازمان برسانند. مبارزان و فعالان هیئت انصارالحسین(ع) بیشتر از هیئت‌های دیگر بودند و علت را میتوان در حضور فعال اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و حزب ملل اسلامی مانند: محمدصادق اسلامی، حسن شیرین و احمد شیرین، عباس دوزدوزانی، سعیدی‌نژاد، ابوالفضل توكلی‌بینا و... دانست. البته در هیئت مكتب‌الحسین (ع) نیز اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و حزب ملل اسلامی حضور داشتند، اما برخلاف هیئت انصارالحسین(ع) اسامی این اعضا در اسناد موجود دیده نمی‌شود.
در فصل سوم، با توجه به اسناد موجود در رابطه با هیئت‌ها، به كاركردهای اجتماعی، فرهنگی و هنری هیئت‌ها در زمان رژیم شاه پرداخته شده‌است. البته باید توجه داشت كه نقش هیئت‌ها در قالب كاركردهای متنوع نامبرده‌شده متفاوت است. یك هیئت ممكن است در كاركرد اجتماعی پررنگ‌تر از كاركردهای دیگر عمل كرده باشد، درحالی‌كه هیئت دیگر در آن كاركرد خیلی كم‌رنگ‌تر ظاهر شده‌است.
منابع :
- مصاحبه با محمدعلی رضایی، مورخ 30/1/1389
- آیت‌الله محمدرضا سعیدی در سال 1342 بنا به درخواست مردم كویت به آن كشور سفر كرده و جنایات رژیم شاه را برملا می‌كند. از اقدامات وی تأسیس حوزه‌ی علمیه در كنار مسجد موسی بن جعفر و تشكیل كلاس برای بانوان بود. وی در 20 خرداد 1349 در زندان به شهادت می‌رسند.
- یاران امام به روایت اسناد ساواك جلد اول (شهید آیت‌الله سیدمحمدرضا سعیدی)، تهران، مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1376، ص 239
- مصاحبه با محمدعلی رضایی
- سند بی‌شماره، مورخ8/5/45
- مصاحبه با محمدعلی رضایی
- همان
- پیوست شماره‌ی 46 و سندشماره‌ی01334018 مورخ 30/2/ 45
- پیوست شماره‌ی 6
- سند بی‌شماره مورخ22/3/45
- پیوست شماره‌ی 47
- سند بی‌شماره -7/8/45
- پیوست شماره‌ی 6 و سند بی شماره مورخ 9 /5/45
- پیوست شماره‌ی 6
- سند بی‌شماره-6/8/48
- رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران(از روی كارآمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های 1357-1320، ص 324
- پیوست شماره‌ی 11- سند شماره‌ی 1021/20 ه 3 مورخ 25/3/47 - سند شماره‌ی 27523/20 ه 3، مورخ25/7/47
- سند شماره‌ی 1021/20 ه 3-25/3/47
- همان
- سند شماره‌ی1540/20 ه 3-19/1/47 و سند شماره‌ی 1573/20 ه 3 -21/1/47
- پیوست شماره‌ی 7
- پیوست شماره‌ی7- سند شماره‌ی 24128/20 ه 3 مورخ 13/7/47
- رحیم روح‌بخش‌الله‌آباد، شبكه‌ی پیام‌رسانی در نهضت امام خمینی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 131
- سند شماره‌ی 417/3 مورخ 19 /1/48
- مبارزات انقلابی خود را، با فداییان اسلام آغاز كرد و بعد از آن با پیوستن به هیئت‌های موتلفه اسلامی، ستیز با رژیم طاغوت را ادامه داد.
- موسی فقیه‌حقانی، «محرم و انقلاب اسلامی در مصاحبه با حاج سیدعلی‌اصغر رخ‌صفت»، فصل‌نامه‌ی تاریخ اسلام، شماره 36، 1384، 189-186
- سند شماره‌ی 11998/ 20 ه 3 مورخ 10 /12/49 – پیوست شماره‌ی 6
- حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالمجید معادیخواه از سال ۱۳۴۶ تا زمان پیروزی انقلاب دو بار بازداشت، دو بار تبعید به گنبدكاووس، سیرجان و جیرفت و سه سال و چند ماه زندان‌های قصر، اوین و قزل‌قلعه را تجربه كرد.
- جام شكسته خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه (از رمضان 1343 تا 1352)، جلد دوم، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 303
- همان، صص 302-303
- رسول جعفریان، پیشین، ص 324
- سند بی‌شماره مورخ28/12/48
- پیوست شماره‌ی 12
- به علت مبارزه‌ی با رژیم و حمایت از مجاهدین خلق در سال‌های 1354-1357 در زندان به‌سر می‌برد. بعد از انقلاب فرماندهی كمیته‌های انقلاب اسلامی، ریاست سپاه پاسداران را برعهده داشت. و همچنین به مجلس اول نیز راه یافت.
- پیوست شماره‌ی 9– سندشماره‌ی 44487/ 20 ه 3 مورخ17/12/47
- سند 1553/20 ه 12 مورخ24/2/52
- پیوست شماره‌ی 12
- از اقدامات وی فرماندهی ترور منصور، تأسیس جامعه‌ی تعلیمات اسلامی، بنیان‌گذاری مدرسه‌ی رفاه (نگارنده)
- پیوست شماره‌ی 19
- سند شماره‌ی 1749/316 مورخ27/11/48
- محمدجواد مرادی‌نیا، امام‌خمینی و هیئت‌های دینی مبارز، تهران، عروج، 1387، ص 213
- عضو اصلی شورای مركزی هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و نماینده‌ی هیئت در دیدار با امام خمینی (نگارنده)
- همان
- محمدجواد مرادی‌نیا، پیشین، صص17-16
- سند بی‌شماره-31/2/47
- سند شماره‌ی 3105089- 657-22/11/47
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مركز اسناد انقلاب اسلامی، در طول دورانِ شكل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی، هیئت‌های مذهبی علاوه بر حفظ كاركردهای سنتی، كاركردهای جدیدی نیز برعهده داشته‌اند. از میان كاركردهای انقلابی هیئت‌های مذهبی میتوان به كاركردهای سیاسی و نظامی، كاركردهای فرهنگی و هنری، كاركردهای اجتماعی و اقتصادی اشاره كرد. براساس چنین كاركردهایی در درونِ هیئت‌های مذهبی هسته‌های انقلابی شكل می‌گرفت؛ انقلابیون آموزش نظامی فرا گرفته، شعارها، اعلامیه‌ها، نوارها، تصاویر و عكس‌های انقلابی را تهیه، توزیع و تكثیر می‌كردند، تجلیل از انقلابیون و بزرگداشت یاد شهدا در قالب جلساتِ آموزش قرآن و احكام اسلامی، روضه‌خوانی و مراسم عزاداری، و... در درون این هیئت‌ها انجام می‌شد.
با توجه به مطالب مذكور، شرایط و ساختار خاص هیئت‌های مذهبی امكان سازمان‌دهی، بسیج و فعالیت‌های سیاسی را در جریان انقلاب اسلامی در كنار سایر سازمان‌ها به‌شكل قابل توجهی فراهم می‌كردند. مركز اسناد انقلاب اسلامی روز گذشته بخش اول معرفی هیئت‌های تاثیرگذار در انقلاب اسلامی را منتشر كرد. بخش دوم این گزارش به بررسی نقش هیئت مكتب الحسین (ع)، هیئت متحده انصارالقرآن و هیئت انصارالحسین (ع) می‌پردازد.
ت) هیئت مكتب الحسین (ع) (آذربایجانی‌های مقیم مركز)
1ـ تاریخچه هیئت مكتب الحسین (ع)
یكی از هیئت‌های فعال در انقلاب هیئت مكتب الحسین (ع) بود. این هیئت در سال 1334 ش تأسیس شده است. بانی اصلی هیئت، مرحوم وكیلی بود. قبل از انقلاب هیئت فقط روزهای جمعه برقرار و نام دیگر این هیئت حسین بن علی (ع) بوده است.[1] در كتاب «یاران امام به روایت اسناد ساواك» به شهید سعیدی[2] اشاره دارد و بیان می‌كند؛ آیت‌الله علی‌اكبر مهدوی خراسانی از بنیان‌گذاران هیئت مكتب الحسین (ع) و از همسنگران شهید محمدرضا سعیدی بودند.[3] آیت‌الله مهدوی خراسانی در حوزه‌ی قم با شهید باهنر و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی هم حجره بودند، این آشنایی سبب شد تا بعدها هنگامی كه هیئت مكتب الحسین (ع) تأسیس شد، آیت‌الله مهدوی خراسانی، از شهید باهنر و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برای سخنرانی در هیئت دعوت كنند.[4]
هیئت مكتب الحسین (ع) به صورت سیار در منازل افراد مختلف برگزار می‌شد و اگر منزل افراد جا نداشت یا قادر به پرداخت هزینه‌ی برگزاری هیئت نبودند، در مسجد نزدیك منزل اعضا، مراسم هیئت برگزار می‌شد. یكی از این مساجد، مسجد موسی بن جعفر بوده است كه بنیان‌گذار اصلی آن شهید سعیدی بود. در بازجویی به‌عمل‌آمده از شهید سعیدی اذعان دارد چهار جمعه، جلسه هیئت مكتب الحسین (ع)، در مسجد سعیدی تشكیل شده است. [5]
مسجد دیگری كه مراسم هیئت در آن برگزار می‌شد، مسجد احمدیه بوده است. هر دوی این مساجد توسط آذری‌ها اداره می‌شد. برنامه‌ی هیئت بدین قرار بود: معمولاً جلسه، با تلاوت آیاتی از قرآن آغاز، سپس از روی رساله مراجع تقلید مانند آیت‌الله خوئی، آیت‌الله بروجردی، امام خمینی (ره) و... چند مسئله مطرح می‌شد و در انتها نیز، آیت‌الله مهدوی خراسانی سخنرانی داشتند. مرحوم وكیلی در شب پیروزی انقلاب اسلامی از دنیا رفت و هیئت بعد از فوت وی تعطیل شد تا اینكه خواهرزاده‌ی ایشان ـ حاج محمدعلی فاخرـ كارخانه‌ی خود را در سال 1365 به حسینیه‌ی مكتب الحسین (ع) تبدیل كرد، تا یاد و خاطره‌ی دایی خود را زنده نگاه دارد.[6]
اما در حال حاضر به مناسبت‌های مختلف، شهادت، تولد و... هیئت اقدام به برگزاری مراسم می‌كند. صبح‌های جمعه هر هفته نیز، مراسم ندبه را برگزار می‌نماید. از سخنرانان معروف هیئت میتوان به شهید سعیدی، شهید باهنر و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اشاره كرد كه در اسناد نیز اسامی آنان آمده است. شهید باهنر در سال‌های 45 و 46 در هیئت مكتب الحسین (ع) جهت سخنرانی حضور پیدا می‌كردند. [7]
2ـ میزان مشاركت مردمی و پایگاه اجتماعی
به‌دلیل اینكه این هیئت در منازل اعضا تشكیل می‌شد و تا زمان وقوع انقلاب اسلامی نیز روال همین‌طور ادامه داشته و مكان ثابتی برای هیئت وجود نداشت، تعداد افراد شركت‌كننده حداقل بیست سی نفر و حداكثر صد الی دویست نفر بود.[7] در هیئت مكتب الحسین (ع) اقشار مختلفی از جمله دانش‌آموزان، دانشجویان، معلمان و طلاب شركت داشتند.[8] با توجه به اسناد، اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی نیز در این هیئت شركت می‌كردند.[9] یكی از اسناد اشاره دارد كه هیئتی به نام هیئت ناصر تنوری در مراسم هیئت مكتب‌الحسین (ع) شركت داشته است. [10]
3 ـ مبارزان و شهدای انقلابی هیئت
از مبارزان هیئت میتوان به مهدوی‌خراسانی اشاره كرد كه در سخنرانی‌های خود به حمایت از امام‌خمینی (ره) می‌پرداخت و به‌دلیل صراحت در سخنرانی، زندانی گردید. همچنین پسر ایشان توسط ساواك به شهادت رسید.[11] با توجه به اسناد، یكی از فعالانِ هیئت سید مرتضی خاتمی است. وی معمولاً در ابتدای جلسات چند مسئله از رساله‌ی آیات عظام به‌ویژه امام خمینی (ره) می‌گفت و با توجه به اسناد ساواك، سخنان و اقدامات وی زیر نظر قرار بود و از آنها گزارش تهیه می‌شد. [12]
با عنایت به اینكه در مكتب‌الحسین (ع) عناصری از مؤتلفه‌ی اسلامی و حزب ملل شركت داشتند و پایگاه نیروهای مبارز محسوب می‌شد، ساواك چند منبع را مأمور این هیئت كرده‌بود و گزارش‌هایی از سخنرانی وعاظ تهیه می‌كرد. گزارش‌های ساواك حاكی از این است كه مأموری از طرف ساواك در هیئت حضور داشته و با راهنمایی آقای مهدوی‌خراسانی (بانی روحانی هیئت مكتب‌الحسین (ع) در جلسات هیئت شركت می‌كرد. همان سند اشاره دارد كه باید به منبع آموزش كامل داده شود تا به‌طور مداوم در جلسات هیئت حضور پیدا كند و ضمن شناسایی افراد شركت‌كننده، نحوه‌ی فعالیت آنها را گزارش كند.[ 13]
طبق سند شماره‌ی 45 مورخ 9/5/45 ساواك، مأموران ردیف 2 و 3 ساواك كه در جلسه‌ی سخنرانی شهید سعیدی در هیئت مكتب‌الحسین (ع) حضور داشتند، مبادرت به احضار سه نفر از افراد حاضر در هیئت، به نام‌های ولی‌اله ناطقی، محمود دولابی و سید مرتضی خاتمی كرده و درباره‌ی سخنرانی شهید سعیدی آنان را مورد بازجویی قرار می‌دهند ولی درنهایت آنان به‌دلیل اظهار بی‌اطلاعی آزاد می‌شوند.
ث) هیئت متحده‌ی انصار القرآن
1ـ تاریخچه‌ی هیئت متحده‌ی انصار القرآن
در گزارش بازجویی شهید فضل‌الله محلاتی توسط ساواك، درباره‌ی تاریخچه‌ی هیئت متحده‌ی انصارالقرآن آمده است كه سرپرست روحانی هیئت آیت‌الله نخعی بوده است. این هیئت در ابتدا سیار بود و اعضا برای یك ماه در محلی ثابت، در یك زمینی چادر زده و تكیه‌ای برپا می‌كردند. در حال حاضر در آن محل مسجد تأسیس شده است. بعدها جلسات هیئت در شب‌های پنجشنبه به‌صورت سیار در منازل تشكیل می‌شد. حدود یك ساعت برنامه‌ی قرائت قرآن و بیان مسئله از روی رساله‌ی مراجع تقلید به‌خصوص فتواهای امام خمینی (ره) به‌وسیله‌ی شخصی به نام علی‌اصغر كمیلی برگزار می‌شد و بعد از آن شهید محلاتی منبر می‌رفت و به‌عنوان یك واعظ، احكام و مسائل مذهبی را بیان می‌كرد.
برطبق سند بازجویی شهید محلاتی، افرادی كه در جلسات شركت می‌كردند اهالی متدین محل بوده و نفرات هم برحسب معمول در حدود سی تا چهل نفر بودند. جلسات هیئت از ساعت 8 (ساعت20) آغاز و ساعت 10 (ساعت22) خاتمه پیدا می‌كرد. به‌دلیل شركت در این جلسات و منبر رفتن، در حدود سی تومان وجه به شهید فضل‌الله محلاتی پرداخت می‌شد. معمولاً وجه جلسات را شركت‌كنندگان در هیئت می‌پرداختند، به این صورت كه در هر منزل كه جلسه‌ی مذهبی برگزار می‌شد، تمام مخارج آن جلسه را از قند و چای و پول منبری و مداح و غیره را صاحب آن منزل می‌پرداخت.[14] رسول جعفریان در كتاب جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران یكی از هیئت‌هایی را كه شهید محلاتی در آن شركت داشت، هیئت متحده‌ی انصارالقرآن معرفی می‌كند. [15]
2ـ میزان مشاركت مردمی و پایگاه اجتماعی
همان‌طور كه شهید محلاتی در بازجویی اذعان داشته است، هیئت متحده‌ی انصارالقرآن در خانه‌ها برگزار می‌شد. بنابراین به‌دلیل محدودیت مكان تعداد افراد شركت‌كننده در هیئت كم بوده و به حدود بیست ـ سی نفر می‌رسید.[16] بندرت تعداد جمعیت شركت‌كننده به هزارـ هزار و پانصد نفر می‌رسید.[17] در این هیئت نیز طبق معمول، اقشار مختلفی شركت داشته[18] و با توجه به اسناد، هیئت‌های مختلف دیگر نیز نظیر هیئت مكتب اسلام و پنج تن آل عبا نیز در مراسم این هیئت حضور می‌یافتند.[19] نه تنها مأموران ساواك در هیئت متحده‌ی انصارالقرآن حضور داشتند، بلكه افراد شهربانی نیز در هیئت حضور پیدا كرده و سخنرانی وعاظ را ضبط می‌كردند. [20]
3ـ مبارزان و شهدای انقلابی هیئت
در برخی گزارش‌های ساواك اسامی اعضای فعال هیئت متحده انصار القرآن ذكر شده است. از جمله این افراد میتوان به حسین لك، محمود شیفته شریفی، قدیرخان وحیدی، تبریزیان، حسام اختری، ولیخانی، مصطفی موسوی، سید علی اصغر شجاعی، معماریان، شعبانعلی ممتاز و مشهدی علی ذاكری اشاره كرد.[21] البته در میان افراد ذكرشده، نام حسین لك بیشتر از سایرین به چشم می‌خورد.
با توجه به اسناد هیئت متحده انصار القرآن، مأمورین ساواك در هیئت حضور داشتند و به خصوص گزارش‌هایی از محتوای سخنرانی‌های شهید محلاتی، به سازمان ساواك ارائه می‌دادند، زیرا واعظ اصلی این هیئت شهید محلاتی بود. با مطالعه‌ی اسناد مربوط به هیئت، اكثریت گزارش‌ها حاوی سخنرانی‌های شهید محلاتی است.
ج) هیئت انصارالحسین(ع)
1ـ تاریخچه‌ی هیئت انصارالحسین(ع)
از بررسی اسناد چنین برمی‌آید كه این هیئت یكی از مهم‌ترین پایگاه‌ها و تجمعات نیروهای مذهبی مبارز بوده است. سخنرانان اصلی آن غالباً از وعاظ طرفدار نهضت از جمله آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، شهید باهنر، شهید محلاتی، آیت‌الله علی‌اصغر مروارید و ... انتخاب می‌شدند. اعضای هیئت مؤتلفه و بازماندگان حزب ملل اسلامی و برخی نیروهای مبارز از گردانندگان و شركت‌كنندگان جلسات آن بودند.[1] متصدی اصلی هیئت انصارالحسین(ع) براساس اسناد ساواك، میرخانی، ساكنان خیابان امیریه بودند و به‌لحاظ سوابقی كه پدر وی در تشكیل هیئت داشته، جلسات هیئت مذكور همه‌ساله یك بار در منزل وی برگزار می‌شد.[22] رخ‌صفت[23] در خاطرات خود متولیان هیئت را برادران میرخانی، مصطفی و آقا بزرگ، كلینی و بهشتی معرفی می‌كند. مصطفی و آقا بزرگ میرخانی مداحی نیز می‌كردند.
هیئت سیار بوده و گاهی جلسات هیئت در بازار محله‌ی چهل تن، منزل شهید امانی برگزار می‌شد. گاهی نیز مراسم در منزل رفیق‌دوست، خیابان زیبا واقع در میدان خراسان برپا می‌گردید؛ اما هیئت انصار معمولاً در خیابان ایران، خیابان خراسان و خیابان 17 شهریور برگزار می‌شد. مركزش در خیابان ایران، چهارراه آبسردار، حسینیه‌ی احمدیه بود. ولی در واقع سیار بوده و همه‌جا برگزار می‌شد. [24]
هیئت انصارالحسین(ع) از اول محرم تا شب یازدهم محرم و 15 روز ایام فاطمیه مراسم عزاداری برپا می‌كرد.[25] حجت‌الاسلام معادیخواه[26] نیز در خاطرات خود اشاره می‌كند كه افزون بر برنامه‌های هفتگی، در مناسبت‌های دیگر به‌خصوص عاشورا، هیئت انصارالحسین(ع) مراسم ویژه‌ای داشت. به‌ویژه گاهی روزهای تاسوعا و عاشورا شمار حاضران در هیئت، از مرز هزار تن می‌گذشت. [27]
با این همه حضور آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در آن هیئت به مثابه نقطه‌عطفی بود. او كه با معرفی آیت‌الله مروارید در آن هیئت حضور یافته بود، با حضورش زمینه‌ساز تحولی شد. آیت‌الله‌هاشمی‌رفسنجانی هیئت انصارالحسین(ع) را به‌صورت كلاس بزرگی درآورده بود كه حاضران را به اهتمام جدی در امر یادگیری فرامی‌خواند. گاه شمار حاضران به صدها تن می‌رسید كه هر هفته، جهت آشنایی با پیام آیه‌هایی از قرآن كریم می‌كوشیدند. در سال‌های 1349 ـ 1350 كه نام او در لیست سیاه ساواك جای گرفت، ادامه‌ی برنامه را با پیشنهاد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه برعهده می‌گیرد. تخته سیاهی را در گوشه‌ای در سالن اجتماعات می‌گذاشتند، چند آیه از قرآن با بازگردان به زبان فارسی، بر روی تخته سیاه نوشته می‌شد. در بسیاری از هفته‌ها، خط خوش عباس دوزدوزانی نیز چشم‌نواز بود. نخست، داوطلب‌هایی درس هفته‌ی گذشته را به‌صورت خلاصه تكرار می‌كردند. آن‌گاه از نكته‌ها به‌عنوان درس هفته، بهره‌مند می‌شدند. [28]
از آنجایی كه اعضای این هیئت رویكرد سیاسی و مبارزاتی داشتند، وعاظ طرفدار نهضت تمایل بیشتری از خود برای سخنرانی در آن نشان می‌دادند. جعفریان در كتاب جریان‌ها و سازمان‌ها اشاره می‌كند كه هیئت انصارالحسین(ع) یكی از هیئت‌های فعال به‌شمار می‌رود و به جز شهید محلاتی، آقایان: آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی و شهید باهنر هم در جلسات هفتگی آن سخنرانی می‌كردند.[29]
2ـ میزان مشاركت مردمی و پایگاه اجتماعی
در این هیئت نیز همانند سایر هیئت‌هایی كه مطرح شد، اقشار مختلفی از مردم حضور داشتند. البته باید توجه كرد كه اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و بازماندگان حزب ملل اسلامی نیز در این هیئت به فعالیت می‌پرداختند. شیخ‌علی‌اصغر مروارید در یكی از سخنرانی‌های خود در هیئت انصارالحسین(ع)، بازاریان، روحانیون و جبهه‌ی ملی را به‌عنوان دوستان خود و هیئت معرفی می‌كند كه توانسته‌اند امتحان خود را خوب پس دهند و خوب ایستادند اما همین مقدار را كافی نمی‌داند.[30] در یكی از اسناد ساواك چنین گزارش شده است كه به‌نظر می‌رسد این هیئت پایگاهی جهت جمع‌آوری و تربیت افراد فعال و عناصر افراطی می‌باشد. [31]
افراد شركت‌كننده در هیئت عبارت بودند از: آیت‌الله حسن لاهوتی‌اشكوری[32] ، حائری، عباس دوزدوزانی (عضو حزب ملی) و محمدحسین بهشتی، اكبر پوراستاد، ابراهیم استاد آقا، حاج توكلی، حسن شیرینی عضو ملل اسلامی، امیر حسینی، اسدالله ابراهیمی و... .[33] باید توجه داشت كه این هیئت در منازل برگزار می‌شد؛ بنابراین همانند هیئت‌های قبل، جمعیت شركت‌كننده در هیئت اندك و بندرت به حدود هشتصد نفر می‌رسید. [34]
3 ـ مبارزان و شهدای انقلابی هیئت
مبارزان هیئت انصارالحسین(ع) از اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و یا برخی از بازماندگان حزب ملل اسلامی بوده‌اند كه در هیئت به فعالیت می‌پرداختند. گزارش‌های ساواك نیز حاكی از حضور اعضای این حزب‌ها و گروه‌هاست. در اسناد اسامی افرادی چون: حسن شیرین، مصطفی میرخانی، عباس بهشتی، شهید مفتح و... به چشم می‌خورد. با توجه به اسناد، یكی از فعالان هیئت انصارالحسین(ع) سعیدی‌نژاد بوده است، زیرا در گزارشی از هیئت انصارالحسین(ع)، از مأمور ساواك خواسته می‌شود تحقیقاتی درباره‌ی فعالیت‌های سعیدی‌نژاد به عمل بیاید درحالی‌كه در سند دیگر، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از سعیدی‌نژاد می‌خواهد مطالب روز گذشته را بیان كند.[35] یكی دیگر از مبارزانی كه نام آن در اسناد هیئت انصارالحسین(ع) موجود است، شهید‌محمدصادق اسلامی[36] است. وی یكی از اعضای سرشناس هیئت‌های مؤتلفه‌ی اسلامی بود كه در این هیئت فعالیت می‌كرد و سرانجام به‌دلیل ترور منصور، توسط رژیم شاه محكوم به اعدام گردید.[37] در میان مبارزان باید به اسدالله ابراهیمی نیز اشاره كرد برطبق سند موجود از هیئت انصارالحسین(ع) زندانی نیز بوده است.[38] یكی دیگر از اعضای فعال هیئت انصارالحسین(ع)، فضل‌الله فرخ بود كه در هیئت مؤتلفه فعالیت داشت و هنوز هم فعالیت دارد. وی قبل از وفات آیت‌الله بروجردی از مشهد به تهران نقل مكان كرد. یكی از محافل مذهبی كه فضل‌الله فرخ با آن ارتباط داشته هیئت انصارالحسین (ع) بود كه به نقل از ایشان هیئتی زنده و پویا بود و به‌طور سیار فعالیت می‌كرد. [39]
از مبارزان هیئت كه نام آنها در اسناد نیز مشهود است، ابوالفضل توكلی‌بینا[40] و مهدی شفیق،[41] از اعضای فعال هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی هستند. ابوالفضل توكلی‌بینا بلورفروش بوده و مهدی شفیق خواربارفروشی داشت. محمدعلی اسدی اظهار می‌كند: «موقعی كه به مغازه‌ی این دو می‌رفتیم در مغازه‌ی ایشان، دسته‌های اعلامیه را كه قبلاً آماده كرده بودند، به همراه جنسی كه خریداری می‌شد، توی پاكت، توی خورجین دوچرخه و موتور می‌ریختند». [42]
براساس اسناد ساواك واعظ اصلی هیئت انصارالحسین(ع) آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بوده كه توسط ساواك ممنوع‌المنبر شده بود.[43] از سوی دیگر، ساواك از بانیان هیئت انصارالحسین(ع) تعهد گرفته بود كه قبل از تشكیل هیئت به كلانتری محل خبر دهند.[44] در سند دیگری ذكر شده كه هیئت انصارالحسین(ع) با اجازه‌ی قبلی از كلانتری در منزل میرخانی تشكیل شده‌است و با وجود ممنوع‌المنبر بودن آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، وی به منبر رفته و سخنرانی كرده، درحالی‌كه میرخانی از ممنوع‌المنبر بودن آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی اظهار بی‌اطلاعی می‌كند. [45]
در سندی دیگر چنین گزارش شده‌است كه با توجه به اینكه آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی به‌صورت مرتب در هیئت انصارالحسین(ع) شركت و سخنرانی می‌كند و افرادی از حزب ملل اسلامی نیز شركت دارند، درخواست می‌شود تا اعمال و رفتار آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را بیش از پیش تحت نظر داشته باشند. مطابق گزارشی از سند دیگر، تقاضا می‌گردد كه علاوه بر یك مأمور، به مأمور دیگری كه دسترسی بیشتری به افراد هیئت دارد، آموزش‌های لازم داده شود تا مرتباً در جلسات هیئت حاضر شود و مراقبت دقیق و همه‌جانبه‌ای را به عمل آورد و نتایج را به‌صورت پنهانی به آن اداره اعلام كند. [46]
به این‌ترتیب، هیئت‌های مذهبی در دوره‌ی قبل از انقلاب اسلامی اغلب در منازل اشخاص برگزار می‌شد و جمعیت شركت‌كننده در این هیئت‌ها نیز به میزان ظرفیت منازل و حتی بیشتر بوده‌است. جمعیت شركت‌كننده در هیئت‌هایی مانند: هیئت بنی‌فاطمه (س) و بنی‌الزهرا (س) بیش از سه هزار نفر گزارش شده‌است. برخی از این هیئت‌ها، مانند هیئت مكتب‌الحسین (ع) و هیئت انصارالحسین(ع)، وابسته به مساجد بوده و برخی از برنامه‌های خود را در این مساجد برگزار می‌كردند. هیئت‌ها مخصوص قشر یا طبقه‌ی خاصی نبود و تمام اقشار جامعه شركت داشتند. البته باید توجه داشت كه حضور برخی از اقشار جامعه در بعضی از هیئت‌های مذهبی، پررنگ‌تر بود؛ مثلاً در هیئت بنی‌فاطمه (س) حضور دانشجویان و تجار مشاهده می‌شود. هیئت قائمیه با فدائیان اسلام در ارتباط بوده‌اند. همچنین با توجه به اسناد، اعضای هیئت‌های مؤتلفه‌ی اسلامی و بازماندگان حزب ملل اسلامی در هیئت انصارالحسین(ع) و مكتب‌الحسین (ع) شركت داشته‌اند.
همان‌طور كه مشاهده شد، وعاظ این هیئت‌ها شخصیت‌های موافق با انقلاب بودند كه در این میان حضور شهید فضل‌الله محلاتی در اكثر هیئت‌ها به‌وضوح مشهود است. از شخصیت‌های دیگر میتوان به آیت‌الله‌هاشمی‌رفسنجانی، آیت‌الله علی‌اصغر مروارید، شهید باهنر و آیت‌الله خامنه‌ای نام برد. گزارش‌های ساواك از هیئت‌های مذهبی حاكی از آن است كه ساواك مأموران ویژه خود را در هیئت‌ها گماشته بود تا فعالیت‌های هیئت و همچنین سخنرانی وعاظ را به اطلاع سازمان برسانند. مبارزان و فعالان هیئت انصارالحسین(ع) بیشتر از هیئت‌های دیگر بودند و علت را میتوان در حضور فعال اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و حزب ملل اسلامی مانند: محمدصادق اسلامی، حسن شیرین و احمد شیرین، عباس دوزدوزانی، سعیدی‌نژاد، ابوالفضل توكلی‌بینا و... دانست. البته در هیئت مكتب‌الحسین (ع) نیز اعضای هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و حزب ملل اسلامی حضور داشتند، اما برخلاف هیئت انصارالحسین(ع) اسامی این اعضا در اسناد موجود دیده نمی‌شود.
در فصل سوم، با توجه به اسناد موجود در رابطه با هیئت‌ها، به كاركردهای اجتماعی، فرهنگی و هنری هیئت‌ها در زمان رژیم شاه پرداخته شده‌است. البته باید توجه داشت كه نقش هیئت‌ها در قالب كاركردهای متنوع نامبرده‌شده متفاوت است. یك هیئت ممكن است در كاركرد اجتماعی پررنگ‌تر از كاركردهای دیگر عمل كرده باشد، درحالی‌كه هیئت دیگر در آن كاركرد خیلی كم‌رنگ‌تر ظاهر شده است.
منابع :
- مصاحبه با محمدعلی رضایی، مورخ 30/1/1389
- آیت‌الله محمدرضا سعیدی در سال 1342 بنا به درخواست مردم كویت به آن كشور سفر كرده و جنایات رژیم شاه را برملا می‌كند. از اقدامات وی تأسیس حوزه‌ی علمیه در كنار مسجد موسی بن جعفر و تشكیل كلاس برای بانوان بود. وی در 20 خرداد 1349 در زندان به شهادت می‌رسند.
- یاران امام به روایت اسناد ساواك جلد اول (شهید آیت‌الله سیدمحمدرضا سعیدی)، تهران، مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1376، ص 239
- مصاحبه با محمدعلی رضایی
- سند بی‌شماره، مورخ8/5/45
- مصاحبه با محمدعلی رضایی
- همان
- پیوست شماره‌ی 46 و سندشماره‌ی01334018 مورخ 30/2/ 45
- پیوست شماره‌ی 6
- سند بی‌شماره مورخ22/3/45
- پیوست شماره‌ی 47
- سند بی‌شماره -7/8/45
- پیوست شماره‌ی 6 و سند بی شماره مورخ 9 /5/45
- پیوست شماره‌ی 6
- سند بی‌شماره-6/8/48
- رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران(از روی كارآمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های 1357-1320، ص 324
- پیوست شماره‌ی 11- سند شماره‌ی 1021/20 ه 3 مورخ 25/3/47 - سند شماره‌ی 27523/20 ه 3، مورخ25/7/47
- سند شماره‌ی 1021/20 ه 3-25/3/47
- همان
- سند شماره‌ی1540/20 ه 3-19/1/47 و سند شماره‌ی 1573/20 ه 3 -21/1/47
- پیوست شماره‌ی 7
- پیوست شماره‌ی7- سند شماره‌ی 24128/20 ه 3 مورخ 13/7/47
- رحیم روح‌بخش‌الله‌آباد، شبكه‌ی پیام‌رسانی در نهضت امام خمینی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 131
- سند شماره‌ی 417/3 مورخ 19 /1/48
- مبارزات انقلابی خود را، با فداییان اسلام آغاز كرد و بعد از آن با پیوستن به هیئت‌های موتلفه اسلامی، ستیز با رژیم طاغوت را ادامه داد.
- موسی فقیه‌حقانی، «محرم و انقلاب اسلامی در مصاحبه با حاج سیدعلی‌اصغر رخ‌صفت»، فصل‌نامه‌ی تاریخ اسلام، شماره 36، 1384، 189-186
- سند شماره‌ی 11998/ 20 ه 3 مورخ 10 /12/49 – پیوست شماره‌ی 6
- حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالمجید معادیخواه از سال ۱۳۴۶ تا زمان پیروزی انقلاب دو بار بازداشت، دو بار تبعید به گنبدكاووس، سیرجان و جیرفت و سه سال و چند ماه زندان‌های قصر، اوین و قزل‌قلعه را تجربه كرد.
- جام شكسته خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه (از رمضان 1343 تا 1352)، جلد دوم، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 303
- همان، صص 302-303
- رسول جعفریان، پیشین، ص 324
- سند بی‌شماره مورخ28/12/48
- پیوست شماره‌ی 12
- به علت مبارزه‌ی با رژیم و حمایت از مجاهدین خلق در سال‌های 1354-1357 در زندان به‌سر می‌برد. بعد از انقلاب فرماندهی كمیته‌های انقلاب اسلامی، ریاست سپاه پاسداران را برعهده داشت. و همچنین به مجلس اول نیز راه یافت.
- پیوست شماره‌ی 9– سندشماره‌ی 44487/ 20 ه 3 مورخ17/12/47
- سند 1553/20 ه 12 مورخ24/2/52
- پیوست شماره‌ی 12
- از اقدامات وی فرماندهی ترور منصور، تأسیس جامعه‌ی تعلیمات اسلامی، بنیان‌گذاری مدرسه‌ی رفاه (نگارنده)
- پیوست شماره‌ی 19
- سند شماره‌ی 1749/316 مورخ27/11/48
- محمدجواد مرادی‌نیا، امام‌خمینی و هیئت‌های دینی مبارز، تهران، عروج، 1387، ص 213
- عضو اصلی شورای مركزی هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی و نماینده‌ی هیئت در دیدار با امام خمینی (نگارنده)
- همان
- محمدجواد مرادی‌نیا، پیشین، صص17-16
- سند بی‌شماره-31/2/47
- سند شماره‌ی 3105089- 657-22/11/47
