پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ مرحومه مرضیه حدیدچی(دباغ) یکی از برجستهترین زنان مبارز مسلمان در نهضت اسلامی بود. اولین و تنها زنی که در کسوت فرماندهی سپاه ظاهر شد و پس از آن به عنوان نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی مشغول به خدمت شد. نامه تاریخی امام به گورباچوف و عضویت حدیدچی در هیات اعزامی ایران به شوروی نقطه عطفی در حیات سیاسی وی بود.
در
سالروز درگذشت این بانوی انقلابی، پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی در گفتگویی با
دکتر جواد منصوری اولین فرمانده سپاه پاسداران به بازخوانی نقش زنان مسلمان در
انقلاب اسلامی با نگاهی به زندگی و مبارزات مرضیه حدیدچی دباغ پرداخت.
متن
کامل این گفتگو را در ادامه میخوانید.
بسماللهالرحمنالرحیم. آقای دکتر! زنان در تاریخ اسلام و نیز در طول تاریخ
همواره نقش مهمی در مبارزه داشتهاند. لطفا برای ورود به بحث این نقش را تحلیل
بفرمائید.
جواد منصوری: بسمالله الرحمن الرحیم. از ابتدای ظهور اسلام زنان مسلمان
با یک ضوابط و اصولی در قالب فعالیتهای گوناگون سیاسی و فرهنگی شرکت داشتهاند و
ما اساساً برای زنان یک نقش ویژه اجتماعی و سیاسی قائل هستیم و اینکه صرفاً این
فعالیتها مختص به مردان باشد ذهنیت درستی نیست.
در طول
تاریخ هم، ما شاهد این بودیم که زنان در مبازرات سیاسی اجتماعی و فرهنگی نقش فعال،
برجسته و تاثیرگذار در دورههای مختلف زمانی خودشان داشتهاند. شاید الان ما نیاز داشته
باشیم یک طرح پژوهشی درباره فعالیتهای زنان حتی در قرن معاصر تدوین کنیم تا این
ذهنیت به وجود نیاید که زنان ما از مشروطیت به بعد به صحنه آمدند یا اینکه با
انقلاب اسلامی به منصه ظهور رسیدند. البته منکر این نمیشویم که با انقلاب اسلامی
حضور زنان پررنگتر شد اما به این معنی هم نیست که قبل از آن زنان هیچ نقشی نداشتهاند.
ما در
این زمینه باید بیشتر مسئله حضور زنان را مطرح میکردیم که خوشبختانه در سالهای
اخیر چندین کتاب در این زمینه منتشر شد و کارهای خوبی در ارتباط با فعالیتهای
بانوان در بخشهای سیاسی اجتماعی منتشر شد. اما چه خود خانمها و چه آقایان از
گذشته نخواستهاند نقش بانوان را نشان دهند و این باعث شده اغلب فکر کنند زنان کمی
بودند که در فعالیتهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نقش داشتهاند و این یک نکتهای
است که کمتر به آن اشاره شده است.
اما در
انقلاب اسلامی از سال 1356 حضور زنان تقریباً مساوی و پابهپای مردان شکل گرفت و
اولین جهش این قضیه در 17 دی 1356 در مشهد بود که به مناسبت سالگرد کشف حجاب زنان
یک حرکت مهمی را به نمایش گذاشتند و بعد از آن در همه حرکتها و راهپیماییها و
فعالیتهای مختلف حضور داشتند. حتی زنها در سالهای 1352 به بعد در فعالیتهای
مسلحانه هم حضور داشتهاند و به این دلیل بود که طبیعتاً یک زمینه رشدی برای خانمها
به وجود آمد.
اشاره به فعالیت بانوان در دهه پنجاه کردید. با توجه به اینکه شما در آن ایام
در زندانهای رژیم پهلوی بودید آیا خاطرهای از شکنجه و یا بازجویی بانوان در
زندان دارید؟
جواد منصوری: البته زندان و محل بازجویی ما از بانوان جدا بود. اتاق
بالای ما اتاق شکنجه بود و مدام صدای جیغ و شیون و سرصدا میآمد. تابستان سال 52
در یکی از سلولهای زندان کمیته بودم. یک شب تا صبح من دیدم سروصدا خیلی زیاد است.
فردا صبح به هر طریقی بود از پاسبان پرسیدم که دیشب اینجا چه خبر بود؟ گفت: یک زن
و شوهر را به هم بسته بودند و با هم میزدند که من بعدها آن مرد شکنجهشده را
دیدم. او آقای علی موسوی گرمارودی بود که شاعر هستند. او را با خانمش شکنجه داده
بودند که خانمش در زندان بخش زنان خیلی فعال بود و بعد از انقلاب هم به تدریس
ادامه داد.
خانم دباغ برای نسل امروز نماد یک بانوی مبارز مسلمان است. اما یکی از نکات مهم
در زندگی ایشان موضوع فرماندهی سپاه همدان است. باتوجه به اینکه در آن دوران شما
فرمانده سپاه بودید چه شد که خانم حدیدچی را به عنوان فرمانده انتخاب کردید؟
جوادمنصوری: دلیل شهرت خانم دباغ علاوه بر فعالیتهای مبارزاتیشان دو
مطلب بود: یکی حضورشان در کنار امام در پاریس و یکی هم اینکه بعد از انقلاب به
عنوان فرمانده سپاه همدان منصوب شدند.
در سال
1358 زمانی که من فرماندهی سپاه را به عهده داشتم پس از تأسیس سپاه همدان برای
تعیین فرمانده اقدام کردیم. البته در همه شهرها شورای سپاه داشتیم و معمولاً برای
انتخاب فرمانده با مقامات شهر و علمای آنجا مشورت میکردیم و به یک جمعبندی میرسیدیم
و انتخاب میکردیم. در همدان ما خیلی سریع به نتیجه رسیدیم و اینکه چند نفر از
مسئولان همدان پیشنهاد دادند که خانم دباغ این مسئولیت را به عهده بگیرد. علتش
این بود که قبل از انقلاب مدتی در فعالیتهای انقلابی در همدان حضور پیدا کرده بود
و به نوعی در آموزش دختران و همچنین در کمیته انقلاب اسلامی همدان شناخته شده بود
به این دلیل ایشان فرمانده سپاه همدان شد.
واکنشهای داخلی یا خارجی نسبت به انتصاب ایشان در آن برهه وجود داشت؟
جواد منصوری: نکتهای که انتصاب خانم دباغ در سال 58 به فرماندهی سپاه
همدان داشت اینکه نگران واکنشها و انتقادات احتمالی بودیم. چون این یک کاری بود
که در نوع خودش جدید و سوالبرانگیز بود و این برای من جالب بود که تقریباً اعتراض
و انتقادی ندیدیم. در آن زمان تحلیلمان این بود که همه میدانند خانم دباغ در
پاریس همراه امام بوده و امام هم نظرش نسبت به ایشان مثبت بوده و همچنین سابقه
مبارزاتی هم داشته و کلاً امام نسبت به اینکه بانوان هم مسئولیت بگیرند نظرشان
مثبت بوده است. این برای ما در ابتدای کار بسیار جالب بود.
خانم دباغ یک استثناء بود یا از حضور بانوان در نقاط دیگر هم استفاده میکردید؟
جواد منصوری: نکته مهمی که وجود دارد این است که نه تنها در مقام
فرماندهی سپاه بلکه در فعالیتهای مختلف حضور بانوان بوده و از ظرفیتهای آنان
بسیار استفاده کردهایم. مثلاً حضور آنان در بسیج و همچنین کارهای پشت جبهه یا در
بحثهای مربوط به انتظامات و یا آموزش نظامی زنان بسیاری بودند که کار کردند و
مشهور نبودهاند. این خود نکتهای است که خانمهایی فراوانی بودهاند که کارهای
بزرگی کردهاند ولی شناخته شده نیستند و فقط چند نفرشان در جریان جنگ شهرت پیدا
کردند. میخواهم بگویم که تنها خانم دباغ نبود که فعالیتهای انقلابی میکرد بلکه افرادی
هم بودند که مشهور نشدهاند.
در دوران ملتهب اوایل انقلاب نگرانی از وجود یک فرمانده زن در فرماندهی سپاه
نداشتید؟
جواد منصوری: ما ترسی از ضعف
کارکرد خانم دباغ نداشتیم چرا که در این صورت سپاه استانهای مجاور مانند زنجان و
قزوین و ... بودند. ضمن اینکه خانم دباغ دارای اعتماد به نفس بالا و همچنین سخنوری
ماهر بود و ارتباطات قوی و بسیار خوبی با بیت امام، شورای انقلاب و شهید بهشتی و
دیگران داشت. اگر برای ایشان مشکلی به وجود میآمد میتوانست از طریق ارتباطات خود
به حل این مسائل بپردازد و به دلیل این ارتباطاتی که داشت و از این ارتباطات میتوانست
استفاده کند بهترین گزینه بود.
خانم دباغ در بخشی از خاطرات خود اشاره به جلسات ابتدایی برای تشکیل سپاه
داشتند. خاطرهای از آن جلسات دارید؟
جواد منصوری: ایشان در جلسات ابتدایی تشکیل سپاه پاسداران بود ولی بعد از
اینکه به فرماندهی سپاه همدان منصوب شد دیگر فقط در جلسات فرماندهان حضور پیدا میکردند
به علاوه اینکه ایشان از ابتدای ورودشان به سپاه به کارهای متعددی میپرداختند.
این نکته هم مهم است که ایشان به عنوان یک زن عضویت در سپاه داشتند یعنی یک
نیروی بیرونی نبودند و این اهمیت حضور زنان در یک نهاد نظامی را نشان میدهد.
جواد منصوری: بله. ایشان قبل از
فرماندهی سپاه همدان، عضو سپاه بودند و ما در سپاه جذب بانوان هم داشتیم و این از
ابتدا بوده است. هم در بخش آموزش و کتابخانههای سپاه و هم در بخشهای فرهنگی خانمها
بودند و در بخش نظامی هم بانوانی بودند که آموزش میدادند و تعدادشان هم زیاد بود
و البته این در همه شهرستانها نبود؛ در مراکز استانها بیشتر دیده میشد.
یکی دیگر از نقاط عطف حیات سیاسی خانم دباغ سفر ایشان به شوروی در قالب هیات
اعزامی جمهوری اسلامی ایران برای وصول نامه امام به گورباچوف بود. شما در آن دوران
معاون وزیر امور خارجه بودید. چطور شد که خانم دباغ برای این امر انتخاب شد؟
جواد منصوری: زمانی که قرار شد
یک هیئتی به شوروی اعزام شود قرار شد یک نفر نماینده مجلس و یک نفر از وزارت خارجه
و یک نفر از علمای قم در این هیات باشد و یک یا دو نفر هم به عنوان مترجم و همراه
باشند. اسم خانم دباغ مطرح شد هم به عنوان یک نماینده هم به عنوان اینکه زنان
ایرانی در این سطح هم در کشور مطرح هستند. به نظرم این پیشنهاد از مجلس بود و ولی
به نظرم بخاطر اینکه خانم دباغ شخصیت شناختهشدهای بود و هم نماینده بود و هم زن بود
و هم مورد شناخت امام بود چنین انتخابی رخ داد.
جواد منصوری: خود ایشان تعریف میکردند که چقدر برای آنها (روسها) جالب
بوده که در آن ترکیب ایران یک زن هم وجود دارد. این در داخل هم انعکاس خوبی داشت.
جواد منصوری: من هم از شما تشکر میکنم. موید باشید.