پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در پایان دوره اول ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای، که به عنوان سومین رئیس‌جمهور انتخاب شده بود، ایران برای اولین بار دوران کامل یک دولت را پشت سر گذاشته بود. از طیف‌های سیاسی فقط حزب جمهوری اسلامی که شاخصه جریان مذهبی بود در این رقابت حضور داشت. پس از سال 1363 علیرغم فشارهای بسیار، تنها نهضت آزادی ایران هنوز به عنوان حزب منتقد دولت و حکومت فعالیت محدودی داشت. با توجه به وضعیت خاص کشور، به خصوص جنگ تحمیلی، بمباران شهرها، تبلیغات رسانه‌های غربی در جهت ایجاد شکاف در جامعه، به ویژه بین مناطق مرزی با دولت و ... انتخابات در فضای خاصی برگزار شد.
در مجموع ویژگی‌ها و شرایط برگزاری چهارمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری عبارت بودند از:
1- آغاز جنگ شهرها و حملات موشکی؛
2- برگزاری انتخابات پس از طی شدن دوره کامل دولت قبلی؛
3- انتخاب مجدد یک نفر به ریاست‌جمهوری (آقای خامنه‌ای)؛
4- کاهش نامزدهای اصلی انتخابات؛
5- آرامش امنیتی حاکم بر جامعه؛
6- آشکار شدن جریان منحرف مهدی هاشمی؛
7- مناقشه جدی روی بررسی صلاحیت نامزدها
ثبت‌نام نامزدها و بررسی صلاحیت آن‌ها
از 26 تیر ماه تا 30 تیر ماه 1364، زمان تعیین‌شده برای ثبت‌نام از کاندیداهای انتخابات دوره چهارم ریاست‌جمهوری بود که حدود 50 نفر ثبت‌نام کردند. از مهم‌ترین موانع حضور چهره‌های سرشناس در انتخابات آن دوره، لزوم کناره‌گیری از مناصب عالی دولتی برای شرکت در انتخابات بود. جریان لیبرال یا نهضت آزادی تنها جریانی بود که بعد از حذف جریان چپ و ملی، به عنوان حزب منتقد دولت و حکومت فعالیت محدودی داشت، و با تحریم انتخابات دوره دوم مجلس شورای اسلامی به خاطر رد صلاحیت تمامی کاندیداهای نهضت آزادی، دوباره سعی داشت با نامزدی مهندس مهدی بازرگان، لیدر خود وارد جریان انتخابات شود که در نهایت شورای نگهبان صلاحیت سه نفر به نام‌های سید علی خامنه‌ای، سید محمود کاشانی و حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان را تأیید کرد و بازرگان رد صلاحیت شد که واکنش نهضت آزادی و رسانه‌های داخلی و خارجی را به همراه داشت.
آیت‌الله خزعلی، عضو وقت شورای نگهبان در این مورد چنین اظهار نظر کرد: «ملت عزیز ما خیلی سنگین و باوقار با شما رفتار دارند، اما شما (بازرگان) لجاجت به خرج می‌دهید، چون می‌ترسم آینده تیره‌تری را داشته باشید. به حمدالله در مقاطع حساس همه نهادها به خصوص شورای نگهبان ایستاده‌اند و نمی‌گذارند، بنی‌صدر دیگری روی کار بیاید، و لو این که به قیمت جانشان تمام شود، ما از روی قانون عمل می‌کنیم. در قانون آمده است، ریاست جمهوری باید ایرانی‌الاصل، مدیر و مدبر، شجاع و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی باشد، اما شما را معتقد به مبانی جمهوری اسلامی نیافتیم و شما مخالف ولایت فقیه هستید.»
آیت‌الله امامی کاشانی، عضو هیئت رئیسه مرکزی نظارت بر انتخابات و عضو شورای نگهبان در مورد صلاحیت بازرگان چنین می‌گوید: شورای نگهبان تمام نقاط مثبت و منفی آقای بازرگان را رسیدگی کرد و پس از جمعبندی در شورا با توجه به سابقه و مطلب، ایشان رأی نیاورد
در مورد رد صلاحیت بازرگان، امام خمینی در این مورد نیز چون موارد دیگر، انتخابات را به مردم و دستگاه‌های ذی‌ربط در انتخابات واگذار نمود و از دخالت در آن پرهیز کردند. ایشان در آستانه انتخابات، عدم حمایت خود را از کاندیدای خاص را یادآور شدند: الان قضیه انتخابات ریاست‌جمهوری است، من کاری ندارم چه کس رئیس‌جمهور شود، به من مربوط نیست، من خودم یک رأی دارم و به هر که دلم بخواهد می‌دهم، شما هم همین‌طور.
هاشمی‌رفسنجانی هم در خاطرات 7 مرداد 1364 خود با اشاره به فضای انتخابات می‌نویسد: "عصر در جلسه شورای مرکزی روحانیت مبارز تهران شرکت کردم. تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری مطرح بود. قرار شد بیشتر روی اصل شرکت مردم در انتخابات صحبت کنیم. چون که آقای خامنه‌ای شخصا احتیاج به تبلیغ ندارند و رقیبی هم نیست. شورای نگهبان همه نامزدها به جز سه نفر؛ آقایان خامنه‌ای،حبیب‌الله عسگراولادی و محمود کاشانی را رد صلاحیت کرده است. حذف مهندس مهدی بازرگان بی‌مساله نخواهد بود.
تعداد پنجاه نفر برای چهارمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نامزد شده بودند که شورای نگهبان صلاحیت 47 نفر از جمله مهندس مهدی بازرگان، دکتر ابراهیم یزدی، احمد صدر و حاج سید جوادی را رد کرد. در پی رد صلاحیت مهندس بازرگان رسانه‌های خارجی به تبلیغات وسیع و دامنه‌دار درباره ادعای عدم وجود آزادی انتخابات در ایران پرداختند."
هاشمی نکته مهمی را یادآور می‌شود و درباره عدم احتمال پیروزی جریان لیبرال می‌گوید: "البته مفسران سیاسی در رسانه‌های بین‌المللی بر عدم وجود احتمال پیروزی مهندس بازرگان، حتی در صورت تائید صلاحیت، اذعان داشتند. نهضت آزادی نیز با صدور بیانیه‌ای شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری را تحریم کرد."
واکنش نهضت آزادی
نهضت آزادی با انتشار بیانیه‌ای، مسئولیت عدم مشارکت مردم را متوجه شورای نگهبان و دادستانی خواند: «تصمیم شورای محترم نگهبان و انحصار یافتن صلاحیت به سه نفر حزب حاکم حتی سلب ارزش و اعتبار از ریاست‌جمهوری شخصی که (به طور طبیعی یا تضمینی) از صندوق‌ها بیرون خواهد آمد، نموده است. ما اگر جای جناب آقای خامنه‌ای بودیم از این که پهلوان گود شده با حذف حریف و کشتی نگرفته، بازوبند قهرمانی به خود بزنیم امتناع می‌کردیم و داوطلبی خود را پس می‌گرفتیم. در هر حال با توجه به مراتب فوق اگر کسانی در انتخابات شرکت نکنند مقصر مستقیم آن شورای نگهبان خواهد بود که چنین وضع استثنایی اجباری را که ضد قانون و ضد حیثیت و آزادی و اسلامیت است پیش آورده... در حالی که وقتی دادستان با لحن تهدید و الزام آن را عنوان می‌کند قهرا وحشت و ارعابی ایجاد می‌شود که انتخابات را از شرایط اولیه آن یعنی آزادی و امنیت و امانت بیرون آورده، پیشاپیش سلب اعتبار از آن می کند.
در همین ایام بازرگان در گفتگو با یک شبکه تلویزیونی سلطنت‌طلب در کالیفرنیا اظهار داشت: انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران کاملا اجباری، مخدوش و عامل سلب حاکمیت مردم است... به نظر نهضت آزادی، شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری امضای سند اسارت ملت است. روزنامه انگلیسی تایمز نیز در مقاله‌ای با عنوان مردی که طرفدار صلح بود و از انتخابات کنار گذاشته شد به بررسی انتخابات و رد صلاحیت بازرگان پرداخت.
دبیر هیأت مرکزی انتخابات در مقابله با جنجال تبلیغاتی و سر و صدای نهضت آزادی وعده داد دلایل رد صلاحیت بازرگان را رسما اعلام می‌کنیم و در نهایت آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی علل رد صلاحیت بازرگان را چنین تشریح کرد: «شورای نگهبان تمام جهات را رعایت می‌کند. شما در مورد ولایت‌فقیه گفتید من مجلس خبرگان را منحل می‌کنم. وقتی لانه جاسوسی تسخیر شد، امام آن را انقلاب دوم تعبیر کردند، اما بازرگان گفت من استعفا می‌دهم. آن موقعی که فرزندان ما انقلاب می‌کنند، شما برای امریکا جوش می‌زنید. وقتی حسن نزیه گفت پیاده کردن احکام اسلام نه مفید است و نه ممکن، بازرگان او را تأیید کرد.»
حجت‌الاسلام علی‌اکبر ناطق نوری نیز در کتاب خاطراتش که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است درباره یکی از دلایل رد صلاحیت مهدی بازرگان در انتخابات ریاست جمهوری چهارم می‌گوید: «جلسات شورای نگهبان برای بررسی صلاحیت مهدی بازرگان از حد معمول هم بیشتر طول کشید و به علت اینکه وی از امیرانتظام که جاسوس آمریکا بود و به حبس ابد محکوم شده است، دفاع کرد و گفت امیرانتظام هر کاری انجام داده‌اند، به دستور من بوده، بدین جهت شورای نگهبان در مجموع صلاحیت او را رد کرد.»
مواضع احزاب و گروه‌ها در انتخابات
در این انتخابات رقابت سیاسی خاص حزبی صورت نگرفت. بیشتر احزاب و گروه‌های فعال از ریاست‌جمهوری آقای خامنه‌ای حمایت می‌کردند. ایشان مورد حمایت اکثر گروه‌ها و جناح‌های سیاسی داخل و خارج حزب جمهوری بودند. جامعه روحانیت مبارز ایشان را به عنوان فرد اصلح برای احراز این مقام و مسولیت معرفی کرد. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز اعلام کرد: «با توجه به برخوردهای صریح و قاطع آقای خامنه‌ای نسبت به مسایل داخلی و سیاست‌های خارجی کشور و نشان دادن علاقه و ایمان به ولایت فقیه و اسلام فقاهتی و لیاقت و مدیریت، بار دیگر به ایشان رأی می‌دهند.
سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، تثبیت انقلاب در صحنه بین‌المللی، سامان یافتن امور اجرایی کشور، پیروزی‌های چشم‌گیر در جنگ تحمیلی و دوام اقتصادی کشور را دلایل حمایت مجدد از ریاست‌جمهوری آقای خامنه‌ای برشمرد.
گروه‌ها و احزاب دیگری چون، دفتر تحکیم وحدت، انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه‌های سراسر کشور ، جامعه روحانیت مبارز، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، انجمن اسلامی شهرستان‌ها و اصناف، ائمه جمعه مراکز استان‌ها و دیگر گروه‌های کوچک با انتشار بیانیه‌هایی از آقای خامنه‌ای حمایت کردند.
هیات نظارت بر انتخابات
آیت‌الله امامی کاشانی، بیژنی، گلپایگانی، فیض، لبانی، نژادحسینیان و اشعری اعضای هیات مرکزی نظارت بر چهارمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری را تشکیل می‌دادند. ریاست این هیات بر عهده آیت‌الله امامی کاشانی بود.
شرایط امنیتی برگزاری انتخابات
پس از چند سال حوادث تلخ، انتخابات ریاست‌جمهوری دوره چهارم در شرایط نسبتا آرام و بدون هیچ‌گونه مشکلی برگزار شد. هرچند تلاش‌های نافرجامی از سوی گروهک معاند منافقین صورت گرفت که توسط نهادهای امنیتی خنثی شد. با قوت گرفتن وزارت اطلاعات و تجربه‌آموزی نهاد امنیت کشور از هرگونه اخلال در امر انتخابات جلوگیری بعمل آمد. هاشمی رفسنجانی در خاطرات چهارشنبه 23 مرداد ماه 1364 خود می‌نویسد: عصر آقای ری‌شهری وزیر اطلاعات آمد و گزارشی از دستگیری عناصر منافق که قصد خرابکاری در انتخابات داشتند، از جمله بازداشت سه تیم عملیاتی آر. پی. جی را داد. روزنامه کیهان در 26 مرداد به نقل از حجت‌الاسلام ری شهری وزیر اطلاعات نوشت: تیم‌های ترور کلاً از عراق آمده بودند و در اغلب استان‌های کشور مستقر شده بودند که همگی دستگیر شدند.
مطبوعات خارجی
روزنامه و رسانه‌های بیگانه، مانند روزنامه انگلیسی تایمز، رادیو دولتی اسرائیل، یونایتدپرس، بحث تحریم انتخابات را مطرح و مطالب را وارونه منعکس می‌کردند. خبرگزاری آلمان غربی در گزارشی که از پاریس مخابره کرده است، چنین می‌گذرد: انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران که چهارمین انتخابات ظرف شش سال گذشته می‌باشد و چیزی به رای‌گیری باقی نمانده بنظر نمی‌رسد که شگفتی چندانی را بیافریند.
خبرگزاری آلمان غربی که گزارش خود را از پاریس مخابره کرده، به نقل از عناصر فراری منافقین و سلطنت‌طلبان می‌نویسد: هزاران نفر از فعالان سیاسی در تلاش جهت شرکت گسترده برپا شدن این انتخابات به استان‌ها اعزام شده‌اند. پیام این افراد اعزامی این است: ماندن در منازل در روز رای‌گیری می‌تواند به بروز مشکلاتی برای این افراد منجر گردد.
از سوی دیگر یونایتدپرس بنقل از روزنامه جمهوری اسلامی گزارش داد: «مخالفین در داخل کشور به مردم توصیه می‌کنند که در انتخابات ریاست‌جمهوری در روز جمعه، رای سفید بدهند.» این خبرگزاری می‌افزاید: «ساکنین تهران گفتند که در انتخابات گذشته نیز رای دهندگانی که مخالف بوده، اما لازم می‌دیدند که شناسنامه آن‌ها مهر خورده و مشخص شود که در رای‌گیری شرکت کرده‌اند، از شیوه رای سفید استفاده کردند.»
اما پس از انتخابات خط تبلیغاتی خصمانه رسانه‌های بیگانه ادامه داشت. به گزارش روزنامه کیهان در 28 مرداد 1364 : «رادیو منافقین از هوادارانش خواست بمب‌های صوتی منفجر کنند. رادیو بی بی سی اعتراف کرد انتخابات بدون اختلال پیش ر فت ولی مدعی شد عده رای‌دهندگان کم بود. خبرگزاری فرانسه گزارش داد علیرغم اعلام دو هفته اقدامات تروریستی از سوی منافقین، هیچ سوء قصد جدی در ایران صورت نگرفته است.»
در داخل کشور هم ده روز پیش از برگزاری انتخابات اعلامیه‌ای با امضای حافظان انقلاب اسلامی منتشر شد که با انتقاد از اوضاع انتخابات و کاندیداها از مردم خواسته شده بود رأی سفید بدهید. این جریان برانداز بعدها معلوم شد که گروه مهدی هاشمی بوده‌اند.
در روز 1364/5/25، انتخابات دوره چهارم ریاست‌جمهوری برگزار شد. مشارکت مردم در انتخابات، به جهت سردی رقابت انتخاباتی، عدم وجود رقیب جدی و برقراری ثبات نسبی در عرصه سیاسی کشور کاهش یافته بود. در 11 شهریور ماه، شورای نگهبان صحت انتخابات را تأیید کرد و دوباره آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، به ریاست‌جمهوری انتخاب شدند.
نتایج آرا
بنابر اعلام رسمی:
1- سید علی خامنه‌ای، 12/203/870 رأی، 85/67 درصد آراء
2- سید محمود کاشانی، 1/402/416 رأی، 9/84 درصد آراء
3- آراء باطله مأخوذه، 355/047 رأی، 2/49 درصد آراء
4- حبیب‌الله عسگر اولادی، 283/297 رأی، 1/98 درصد آراء.
جمعا 14/244/297 رأی داده شد. واجدین شرایط 25/933/803 نفر و نسبت آراء به واجدین شرایط، 54/8 درصد بود.
