گزارش حاضر مروری خواهد داشت بر مهمترین آثاری که درباره نقش دستگاه‌های امنیتی غربی به ویژه آمریکا و انگلستان در سنگ‌اندازی و ممانعت از به نتیجه رسیدن نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران انجام شده است. بر خلاف دولتمردان انگلیسی که تقریباً از همان نخستین روزهای توطئه بر سر انجام کودتا و سرنگونی خشونتبار دولت مصدق اتفاق نظر داشتند، دودلی‌ها و تردیدها در جبهۀ آمریکایی تا آخرین لحظات هم (حتی نزد خود آیزنهاور) ادامه داشت. پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ اسفند هر سال بهانه‌ای‌ست تا علاقمندان تاریخ به یکی از تجارب درخشان تاریخ معاصر یعنی ملی شدن صنعت نفت بپردازند. از این‌رو گزارش حاضر مروری خواهد داشت بر مهمترین آثاری که درباره نقش دستگاه‌های امنیتی غربی به ویژه آمریکا و انگلستان در سنگ‌اندازی و ممانعت از به نتیجه رسیدن نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران انجام شده است.
بر خلاف دولتمردان انگلیسی که تقریباً از همان نخستین روزهای توطئه بر سر انجام کودتا و سرنگونی خشونتبار دولت مصدق اتفاق نظر داشتند، دودلی‌ها و تردیدها در جبهۀ آمریکایی تا آخرین لحظات هم (حتی نزد خود آیزنهاور) ادامه داشت.
یکی از مهمترین چهره‌های آمریکایی مخالف کودتا که موقعیت خود در سازمان سیا را فدای این مخالفت سرسختانه کرد راجر گویران رئیس پایگاه سیا در تهران بود. گویران معتقد بود که سرنگونی مصدق به تقویت احساسات ضد آمریکایی در میان ایرانیان خواهد انجامید و آمریکا را همردیف دول استعمارگری چون بریتانیا و فرانسه قرار خواهد داد که برای حفظ منافع استعماری خود دست به هر عملی میزنند. گویران نه تنها نگران حیثیت اخلاقی آمریکا بود، بلکه ورای همۀ این‌ها دلیل مهمتر دیگری نیز داشت؛ او معتقد بود که کودتا و سرنگونی مصدق ایران را به چنگال اقتدارگرایی خواهد انداخت، پیش‌بینی‌ای که محقق شد. گویران به سبب همین عدم همراهی با پروژۀ کودتا، از منصب خود کنار گذاشته شد و یازدهم مرداد ۱۳۳۲ تهران را ترک کرد تا جای خود را به جوزف گودوین بدهد.
از این منظر مرور منابع و آثار مرتبط با نقش‌آفرینی دولتمردان آمریکایی و انگلیسی در باب دولت مصدق و کودتای سرنگونی او در 28 مرداد 1332 ضروری به نظر می‌رسد.
1- خاطرات دیوید آیزنهاور- سالهای کاخ سفید : قیمومیت برای تغییر 1953-1956
جلد اول کتاب خاطرات آیزنهاور رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، حاوی خاطرات او درباره ایران است که تحت عنوان «مساله ایران» جمع‌بندی شده است. بخش‌هایی هم تحت عنوان «تصرف صنعت نفت ایران» و «سرنگونی مصدق» در این کتاب هست که همگی نشان‌دهنده موضع سیاستمداران آمریکایی نسبت به ملی شدن صنعت نفت در ایران است که از زبان رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده بیان شده است.
2- خاطرات دین اچسون در دوره وزارت امور خارجه آمریکا
دین اچسون سیاستمدار آمریکایی بود که در دوره دوم ریاست‌جمهوری هری ترومن وزیر امورخارجه آمریکا شد. او نقش محوری در تعریف سیاست خارجی آمریکا در آغاز جنگ سرد داشت و در شکل‌گیری طرح مارشال، دکترین ترومن و ایجاد پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) موثر بود. او مذاکراتی با دکتر محمد مصدق نیز داشت که به گفته ملکم برن، از نویسندگان کتاب "محمد مصدق و کودتای ۱۹۵۳ در ایران"، کاخ سفید به شدت با این تهدید مخالفت کرد. بریتانیا بر این موضع خود اصرار داشت ولی با هشدار دین اچسون، وزیر خارجه آمریکا درباره تبعات منفی حمله نظامی به ایران، از این اقدام منصرف شد. مصدق پس از پذیرش میانجی‌گری آمریکا در دعوای نفتی ایران و انگلیس به آمریکا سفر کرد و پس از نیویورک به دعوت ترومن با قطار به واشنگتن رفت تا پس از استقبال از سوی او، مذاکرات طولانی را با دین اچسون، وزیر امور خارجه آمریکا و جورج مک‌گی، مدیر کل خاور نزدیک وزارت امور خارجه ایالات متحده برگزار کند. اچسون در بخش‌هایی از این کتاب تحت عنوان «قوز بالای قوز ایران»، بحران در ایران:مرحله اول؛ تلاش شاه برای سرنگونی مصدق، مرحله دوم انقلاب مصدق و بخش سوم ماموریت هریمن به ایران به تعاملات مستقیم خود با مصدق پرداخته است.
3- سفر به میانه جهان: ماجراجویی در دیپلماسی
جورج کرو مک گی دستیار ارشد وزیر امور خارجه در رابطه با شرق نزدیک، جنوب شرق آسیا و شمال آفریقا بوده و در بازه سالهای 1949 تا 1951 خاطرات خود را ثبت کرده است. در این کتاب سه فصل به موضوعات مرتبط با ایران اختصاص پیدا کرده است: «اولین سفر رسمی شاه به واشنگتن در نوامبر 1949»، «شرکت نفت ایران و انگلیس که ملی شده» و «مذاکرات با مصدق» .
مک گی در فصل آخر کتابش که مجددا در سال 1983 آنرا بازبینی کرده بود، هنوز هم مصدق را مسئول اصلی سرنگونی دولتش(نه به وسیله کودتا) معرفی کرده است. او مصدق را مسئول اصلی از دست دادن محبوبیت مردمی و به نتیجه نرسیدن وعده هایی که داده بود می دانست. او همچنین مصدق را به واسطه انحلال مجلس و اتخاذ تصمیمات خودسرانه نکوهش کرده است.
4- نگاهی به پشت سر: زندگی در سیا
ریچارد هلمز به عنوان یک مامور سابق سیا که در موضوع نقش‌آفرینی این سازمان در کودتای آمریکایی انگلیسی 28 مرداد 1332 درگیر بود خاطرات ارزشمندی از این وقایع را ثبت کرده است. هلمز در دوران ریاست‌جمهوری نیکسون، سفیر آمریکا در ایران بود و روابط نزدیکی با شاه ایران داشت که تا هرچه بیشتر منافع ایالات متحده را در منطقه حفاظت کند. یکی از بخش های جالب توجه این کتاب مقدمه اختصاصی هنری کیسینجر در ابتدای آن است.
5- میراث خاکسترها: تاریخ سازمان سیا
کتاب جامع تیم وینر درباره تاریخچه سازمان سیا، به واقع میراثی از خاکستر و گاه‌شماری از خطاها و اشتباهات سازمان سیا طی دهه‌های گذشته است. عملیات و اطلاعات سازمان سیا، از همان نخستین روزها و اعزام صدها مامور به پشت پرده آهنین که همگی بدون استثنا کشته یا شناسایی شدند، تا اطمینانی که جورج تنت رییس وقت سازمان سیا به جورج بوش در مورد وجود سلاح‌های کشتار جمعی در عراق داد، مملو از ناکامی است. با این وجود سالهای طولانی فعالیت سازمان سیا باعث شده تا این سازمان بودجه‌ای عظیم و تکبری خاص پیدا کند. ال‌اولمر، رییس بخش خاور دور سازمان سیا در دهه ۱۹۵۰، می‌گفت: «ما به هر کجای جهان که بخواهیم می‌رویم و هر کاری که بخواهیم می‌کنیم. خیلی خوش می‌گذرد.» اما حتی موفقیت‌های سازمان سیا هم به ناکامی‌هایی جبران‌ناپذیر تبدیل می‌شدند.
هنگامی که روسای جمهور آمریکا در نهایت با تصویر و عملکرد واقعی سازمان سیا روبرو می‌شدند، شگفت‌زده و خشمگین می‌شدند. دوایت آیزنهاور، هنگامی که در پایان دو دوره ریاست جمهوری‌اش مشغول مرور پرونده کاری سازمان سیا بود، به آلن دالز، رئیس وقت سیا، گفت: «کارنامه سیا طی این هشت سال یک شکست کامل بوده است و من میراثی از خاکستر را در این سازمان برای جانشین خود به جای می‌گذارم.» بدون شک یکی از بخش های مهم کارنامه سازمان سیا در این هشت سال، پروژه عملیات آژاکس و کودتای 28 مرداد در ایران بود.
هنگامی که رونالد ریگان به خواسته ویلیام کیسی، رییس وقت سازمان سیا، تن داد تا دست این سازمان را برای بازگشت به روزهای طلایی‌اش باز بگذارد، کل کارنامه خود را تحت‌تاثیر رسوایی ایران ـ کنترا قرار داد. تصویری که در کتاب وینر از روسای سازمان سیا ارائه می‌شود، تصویر مردانی ضعیف‌النفس است که نمی‌توانند در برابر وسوسه گفتن همان چیزی که روسای‌جمهور آمریکا مشتاق شنیدن آن هستند، مقاومت کنند.
این نقطه ضعف حتی در میان آن دسته از روسای سازمان سیا که کارنامه بهتری نیز دارند، به چشم می‌خورند: روسایی مانند ریچارد هلم که برای خوشامد ریچارد نیکسون، گزارش این سازمان درباره توانایی‌های هسته‌ای شوروی را دست‌کاری کرد. در نسخه اول این گزارش، تحلیل‌گران سیا در مورد توانایی شوروی برای دست زدن به حمله اتمی علیه آمریکا اظهار تردید کرده بودند، اما هلم با حذف این عبارت جنجالی، همان گزارشی را تحویل نیکسون داد که او دوست داشت ببیند. به این ترتیب اغراق در مورد توانایی‌های نظامی اتحاد جماهیر شوروی به سنتی در سازمان سیا تبدیل شد که تا زمان فروپاشی این کشور ادامه داشت.
تیم وینر، خبرنگار روزنامه نیویورک تایمز که سال‌ها در حوزه سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی آمریکا فعالیت کرده است، کتاب «میراث خاکستر» را با استفاده از ۵۰هزار سند و مدرک که اکثرشان به آرشیو سیا تعلق دارند و صدها ساعت مصاحبه با مدیران و کارکنان سابق سیا به رشته تحریر درآورده است. این کتاب که برای وینر جایزه پولیتزر را به ارمغان آورد، با جای دادن عملیات مختلف سیا در چشم‌اندازی تاریخی و سیاسی، تصویری واقع‌نمایانه از این سازمان به دست می‌دهد و تصویر اسطوره‌ای این سازمان را پیش چشمان خواننده خرد می‌کند.
6- ماجراجویی در خاورمیانه: خاطرات دونالد ویلبر
دونالد نیوتن ویلبر یکی از سازمان‌دهنده‌های اصلی عملیات آژاکس بود. وی در اواخر آوریل 1953 به نیکوزیا رفت و با همکاری تنگاتنگ سرویس اطلاعاتی بریتانیا، نقشه‌ای برای براندازی دکتر مصدق طرح کرد. گروهِ تحت فرمان وی، مسئول ارسال امکانات ارتباطی به پایگاه سازمان سیا در تهران (برای ایجاد ارتباط بین تهران، نیکوزیا و واشنگتن) بود. علاوه بر این ویلبر، مسئولیت مراحل جنگ روانی را در کودتا بر عهده داشت.
ویلبر در سرتاسرِ عملیات با گروه هنری سیا برای تبلیغات منفی علیه مصدق، همکاری نمود. دونالد ویلبر بسیاری از ادعاهای کرمیت روزولت در کتاب «ضد کودتا» را در کتاب خود رد کرده که نشان‌دهنده رقابت تنگاتنگ این دو تن در به سرانجام رساندن کودتا بوده است. او نویسنده تاریخچه عملیات آژاکس است که ظاهراً از اسناد سری سازمان سیا بوده و در سال ۲۰۰۰ در روزنامه نیویورک‌تایمز منتشر شد.
