حضور دیپلمات‌های آمریکایی در ایران در زمان وقوع انقلاب اسلامی باعث شد آنان از نزدیک شاهد تلاش دولت امریکا برای حفظ سلطنت باشند. به اعتراف کارگزاران آمریکایی، کاخ سفید تا آخرین لحظه از سلطنت پهلوی حمایت کرد. اما پیروزی انقلاب اسلامی باعث تحمیل "حقارت تاریخی" به آمریکا شد. یورگنسن با اشاره به این حقارت می‌گوید: «آمریکا با پیروزی انقلاب در ایران به شدت تحقیر شد». بدین ترتیب رژیمی که با حمایت‌های غربی روی کار آمده بود و از سال 1332 تحت حمایت مستقیم آمریکا عمل می‌کرد با انقلاب پرشور مردم ایران در سال 1357 نابود شد.
کتابِ «مصدق، سالهای مبارزه و مقاومت» نوشته سرهنگ غلامرضا نجاتی، به لحاظ «محتوایی» و «روشی» دارای نقدهای مهمی است. از جمله نقدهای محتوایی می‌توان به تحلیل‌های متاثر از گفتمان ِضدِ روحانیت، نگاه تک بعدی به جنبه‌های شخصیتی مصدق، تحلیل‌های یک جانبه و نادرست از برخی جریانات، ارائه اطلاعات غیر جامع بر مبنای حقایق نیم‌بند، تقسیم بندی غیر منصفانه ناشی از موضع فکری نویسنده و... اشاره کرد. همچنین ضعف در روش پژوهش و اشکالات ارجاعی را می‌توان از نقدهای روشی این کتاب دانست.
در سالهای آغازین دهه چهل، شاه به امید اجرای اصلاحات ارضی و خلع سلاح رقبای خود، از فشار سیاسی کاست و فضای سیاسی کشور را باز کرد. بازرگان و همفکران او از این فرصت استفاده کردند و با بهره‌گیری از تجربه فعالیت در نهضت مقاومت ملی، تصمیم گرفتند گروه سیاسی دیگری را به‌وجود آورند که هویت مذهبی – اجتماعی داشته باشد و بر ضرورت حکومت دمکراتیک تاکید ورزد. از این روی نهضت آزادی ایران را در بیست و پنجم اردیبهشت ماه 1340 بنیان نهادند.
فردوست می‌گوید: «در آخرین روزهای سلطنت رضاخان، به دستور محمدرضا به سفارت انگلیس رفتم و در آنجا با فردی به نام ترات که رئیس اطلاعات انگلیس در ایران بود، ملاقات کردم... او از طرفداری محمدرضا از آلمانی‌ها اظهار ناراحتی کرد. پس از بازگشت، جریان را به محمدرضا گفتم. او شدیداً جاخورد و پرسید: انگلیسی‌ها از کجا می‌دانند که من به رادیو گوش می‌دهم یا نقشه دارم؟ و ادامه داد: فردا اول وقت با ترات تماس بگیر و بگو محمدرضا نقشه‌ها را پاره کرده و به هیچ رادیویی هم گوش نخواهد داد مگر رادیو‌هایی که ترات اجازه دهد».
«سال نحسِ» سياست انگليس
بعد از انعقاد قرارداد رژی، مرجعيت شيعه با تلاش مجدانه به عرصه پيكار وارد شد و فتوای تحريم استعمال توتون و تنباکو نقطه اوج آن رويارويی بود. اين فتوا چنان نافذ بود که مرزهای جامعه را درنوردید و امواج آن به دربار نیز رسید. طولی نکشید که قرارداد با فتوای مراجع و همراهی و پيروی همگانی مردم، لغو شد. اما لغو این قرارداد در عرصه بین‌المللی و داخلی تبعاتی برای انگلستان داشت از جمله باعث شکست هیمنه انگلستان شد؛ ناکامی بلندپروازی‌های کمپانی را موجب گشت؛ خسارت‌های مادی به انگلیس تحمیل نمود و در عرصه فرهنگی نیز به انگلستان ضربه زد.
گسترش دامنه مبارازت انقلابی مردم علیه رژیم پهلوی در ماه مبارک رمضان موضوعی است که در اسناد سفارت امریکا بدان پرداخته شده است. به عنوان نمونه سفارت در گزارشی در مرداد 57 می‌نویسد: «ماه اسلامی رمـضان کـه نـزدیک است و روزهای ویژه عزاداری در اواخر ماه اوت احتمال بروز تظاهرات بیشتر را افزایش مـی دهد». شکنندگی رژیم پهلوی و نفوذ بیش از پیش امام خمینی از دیگر موضوعات گزارش سفارت در این ماه است. گزارشگر سفارت می‌نویسد: «با پایان یافتن ماه رمضان... سیاستمداران پس از آنکه دیدند که بـرخـلاف [امام] خـمینی قـادر نیستند پیروانی را گرد خود جمع کنند، به سمت [امام] خمینی گرایش پیدا کردند». حمایت کشورهای منطقه از روز قدس از دیگر موضوعاتی است که در مکاتبات سفرای امریکا در کشورهای مختلف دیده می‌شود.
نیمه اردیبهشت 1362 دادستانی انقلاب اسلامی طی ابلاغیه‌ای انحلال رسمی حزب توده ایران را اعلام و تاریخ و نحوه مراجعه اعضاء و هوادارن آن حزب را به دادستانی مشخص کرد. در اطلاعیه دادستانی انقلاب، حزب توده «خائن به اسلام» نامیده شده بود و جاسوسی به نفع بیگانگان، سرقت اسلحه، رابطه با گروهک‌های محارب، اخلال در کارخانجات، نفوذ در سازمان‌ها و نهادها به عنوان بخشی از خیانت‌های حزب برشمرده شد. بر این اساس دادستانی انقلاب به موجب این حکم «حزب توده را منحل اعلام داشته و هر نوع فعالیتی به نفع آنان را غیرقانونی و عملی ضدانقلابی» اعلام نمود. علاوه بر این، حزب توده در دوران نهضت ملی نفت، در جریان انقلاب اسلامی و بعد از پیروزی انقلاب و نیز در دوران جنگ تحمیلی، با خیانت به ملت ایران برنامه‌های مخرب خود را به پیش برد و سرانجام کار این حزب به آنجا رسید که طرد و منحل شد.
فرهنگ علیه استبداد
مهدی رمضانی در یادداشت خود نوشت: «با آغاز مبارزه علنی علیه رژیم محمدرضاشاه، معلمان نیز همچون دیگر اقشار جامعه به سبب دارا بودن اندیشه سیاسی و باورهای اعتقادی، نقش ویژه‌ای در فرایند نهضت و انتقال پیام انقلاب ایفا کردند. آنها که منادی بیداری جامعه بودند، به شیوه‌های مختلف در مسیر مبارزه سهیم شدند. این قشر ضمن حضور در تظاهرات و راهپیمایی‌های ضدرژیم، با اعتصابات عمومی، اعتراض خود را علیه سلطه پهلوی به نمایش می‌گذاشتند.»
بنابر روایت دوستان و اطرافیان شهید مطهری، وی در کنار اهتمام به اندیشه و نظریه‌پردازی، در عرصه سیاسی و اجتماعی نیز دارای ویژگی‌های منحصر به فردی بوده است. از جمله این ویژگی‌ها و منش سیاسی و اجتماعی می‌توان به سازش‌ناپذیری با کج‌اندیشان،تحمل و بردباری در برابر دیدگاه‌های مخالفان، مبارزات فکری و روشنگری نسل جوان، اهتمام به حجاب و پوشش اسلامی در جامعه، تلاش برای گسترش اتحاد اسلامی و ... اشاره کرد.
مقابله شهید مطهری با انحراف جریان‌ها و گروه‌های سیاسی در جریان مبارزات مردم علیه سلطنت 2500 ساله شاهنشاهی یکی از نقاط درخشان کارنامه وی محسوب می‌شود. از جمله اقدامات وی در زمینه مقابله با انحراف گروه‌ها می‌توان به مبارزه با خطر انحراف ملی‌گراها اشاره کرد. گوشزد کردن انحراف سازمان منافقین و مبارزه عملی با این سازمان همچنین مبارزه با کمونیست‌ها از دیگر مشخصات فکری و عملی وی محسوب می‌شود. علاوه بر این شهید مطهری به طور همه جانبه علیه گروهک تروریستی فرقان را وارد عمل شد و به مقابله با انحراف این گروه پرداخت.
