بازخوانی سیر ملی شدن صنعت نفت – بخش پایانی؛
رزم‌آرا در حالى‌كه تلاش مى‌كرد تا راه‌حلى را براى خروج از بن‌بستى كه كميسيون نفت براى او به وجود آورده بود، به‌دست آورد، سعى مى‌كرد از ملى شدن صنعت نفت جلوگيرى كند. وى پس از مصوبه بيست‌وششم آذر ماه مجلس، در سوم دى ماه، در جلسه خصوصى مجلس شركت كرد و به شدت عليه ملى شدن صنعت نفت، سخن راند. او گفت: ايران داراى آن قدرت صنعتى نيست كه به خودى خود استخراج نفت نموده و در بازارهاى دنيا بفروشد. ايرانى كه يك كارخانه سيمان را نمى‌تواند با پرسنل خود اداره كند و ايرانى كه كارخانجات كشور را در اثر عدم قدرت فنى به صورت ناگوارى درآورده است و ضرر مى‌دهد، با كدام وسائل مى‌خواهد نفت را شخصاً استخراج كند؟ در پايان با صراحت تمام گفت: ملى كردن صنعت نفت بزرگترين خيانت است.
ابراهیم متقی
بعد از کودتای 28 مرداد 1332 و انعقاد قرارداد كنسرسيوم، شكل جديدی از غارت نفت ايران در دستور كار قرار گرفت. به موجب این قرارداد، كمپانی‌های امريكايی، انگليسی، هلندی و فرانسوی اجازه پيدا كردند كه روند اكتشاف و استخراج نفت را با هزينه دولت ايران انجام دهند. روند يادشده نشانه‌هايی از سلطه جديد اقتصادی شركت‌های چند مليتی و ارتقاء نقش امريكا در اقتصاد و سياست ايران را منعكس می‌ساخت. امضای قرارداد نفتی ايران با شركت‌های غربی همچنین زمينه لازم برای افزايش نقش اقتصادی امريكا در ايران را بوجود آورد و امريكا برای ارتقاء موقعيت خود در مناطق پيرامونی، از سازوكارهايی همانند ملی‌سازی حمايت به عمل آورد. كنسرسيوم به شهادت بسياری از تحليلگران مستقل مسائل ايران، نشانه‌ای از نهادينه شدن اقتدار و كنترل شركت‌های بين‌المللی جهان غرب بر منابع اقتصادی ايران بوده و این قرارداد علنا از نفت ملی‌زدایی کرد. بعد از انعقاد قرارداد کنسرسیوم، ایران تا پیروزی انقلاب اسلامی هرگز كنترل همه‌جانبه بر منابع نفتی خود را به دست نیاورد.
بازخوانی سیر ملی شدن صنعت نفت – بخش چهارم؛
آيت‌اللّه كاشانى براى اين‌كه همه گروه‌هاى اسلامى را وارد مبارزه كند با هماهنگ نمودن گروه‌ها، از همه آنها حمايت مى‌كرد. فدائيان اسلام كه در آن روزها به عنوان يك گروه مقتدر و با شور اسلامى در جامعه شهرت داشتند، اعلام كردند كه يازدهم اسفند ماه 1329، در مسجد شاه، ميتينگى براى ملى شدن صنعت نفت خواهند داشت. آيت‌اللّه كاشانى طى اعلاميه‌اى از عموم طبقات و از تجار و جوانان بازرگان و دانشجويان خواستند كه در اين تظاهرات مهم كه از طرف فدائيان اسلام ايدهم‌الله تعالى برقرار و «در باب بيان حقايق اسلام و اطراف نفت سخنرانى جالب توجهى مى‌شود»، شركت نمايند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید احمد خمینی، چه در دوران نهضت اسلامی و چه بعد از پیروزی انقلاب، همواره به عنوان مشاور و یار امام خمینی فعالیت می‌کرد و امام نیز اعتماد کامل به وی داشتند. ایشان بارها به صداقت و امانتداری حاج احمد آقا تاکید کرده و اذعان می‌داشتند که او هیچگاه "چه در اعلامیه‌ها یا ارشادها بدون مراجعه به من تصرف و دخالتی نمی‌کند" و شهادت می‌دادند که «احمد فرزند اینجانب در اعلامیه‌ها و امثال آنها تصرفی بدون رضای من نکرده و چیزی بر خلاف گفته‌های من به من نسبت نداده است.» از این رو امام خمینی در واکنش به شبهه‌هایی که برخی گروه‌ها به صداقت و امانت حاج احمدآقا وارد می‌کردند فرموده بودند: "افرادی که این حرف‌ها را می‌زنند و این نسبت‌ها را به احمد می‌دهند باید استغفار کنند." چنانچه از فرمایشات امام خمینی برمی‌آید، هدف ایشان از طرح این مسائل، بیش از آنکه دفاع از مرحوم احمد خمینی باشد، مقابله با "تحریف" بود. زیرا با توجه به فعالیت‌های عناصر فرصت‌طلب، محتمل بود که این جریان‌ها تمام فرمایشات امام را که توسط حجت‌الاسلام احمد خمینی نقل می‌شود رد کنند.
بازخوانی سیر ملی شدن صنعت نفت – بخش سوم؛
آيت‌اللّه کاشانی با طرح شعار «نفت ايران متعلق به ملت ايران است»، انديشه ملى شدن نفت را در اذهان جرقه زد و پس از اين بود كه كم‌كم بحث ملى شدن نفت در اذهان بعضى از نمايندگان و مطبوعات و علما شعله‌ور كرد. منصور از يك طرف، با از دست دادن پشتوانه خود، يعنى انگليس مواجه شد و از طرف ديگر با مخالفت‌هاى پى‌درپى آيت‌اللّه روبرو گرديد و به ناچار در پنجم تير، پس از سه ماه حكومت، مجبور به استعفا شد و رزم‌آرا جايگزين وى گرديد.
روحانیت در طول تاریخ، همواره نقش قابل اتکا و مهمی داشته و مبارزات ضداستعماری و ضداستبدادی را رهبری کرده است. اما در برهه‌هایی از تاریخ ایران، جریان‌هایی کوشیده‌اند روحانیون را از دایره سیاسی حذف کنند. این جریان‌ها با حذف روحانیون در نهضت مشروطه و نهضت ملی نفت بزرگ‌ترین خسارت را به مردم ایران تحمیل کردند. در دوران مشروطه، حذف روحانیت باعث روی کار آمدن دیکتاتوری رضاخان و اضمحلال دموکراسی در کشور شد و در دوران نهضت ملی نفت نیز حذف روحانیونی مثل آیت‌الله کاشانی، نتیجه‌ای جز کودتا و غارت دوباره نفت ایران را در پی نداشت. چنانکه حجت‌الاسلام فلسفی می‌گوید: «[در 28 مرداد] آیت‌الله کاشانی و مذهبی‌ها از صحنه سیاست برکنار بودند و به عبارت بهتر، آنها را کنار گذاشته بودند. لذا اغلب مردم از بیم اینکه مبادا حکومت کمونیستی روی کار بیاید، از مصدق حمایت نکردند...» بدین ترتیب، منزوی کردن روحانیون باعث شد مصدق "سیلی بخورد"؛ به فرموده امام خمینی: «من... عرض کردم که این دیگر مخالفت با شخص نیست؛ این سیلی خواهد خورد. و طولی نکشید که سیلی را خورد...»
بازخوانی سير ملى شدن صنعت نفت – بخش دوم؛
مكى اضافه مى‌كند: «من باز هم به آقاى دكتر مصدق اصرار كردم، ولى فايده نداشت و آقاى دكتر مصدق از عقيده خود مبنى بر عدم مداخله در سياست عدول نمى‌كرد». مكى چون اصرار خود را بى‌فايده يافت با عصبانيت بلند شد و گفت: «بدبخت مردمى كه پنجاه سال، سياستمدارى را براى روز مبادا پرورش دهند و آن وقت چنين مردى در يك چنين ايامى از زير بار مسئوليت و وظيفه شانه خالى كند.» مكى با ناراحتى تا فردا صبح به مصدق مجال داد و تهديد كرد: «اگر باز هم بر عقيده خود مبنى بر عدم مداخله در اين كار باقى بوديد، من تصميم ديگرى خواهم گرفت و ملت ايران را نيز از آن آگاه خواهم ساخت.»
بازخوانی سير ملى شدن صنعت نفت – بخش اول؛
تا زمانى‌كه شركت‌هاى آمريكايى و انگليسى در حال مذاكره نفت بودند هيچ اعتراضى از جناح راست مجلس بلند نشد و تنها چند نفر از نمايندگان چپ‌گرا از دولت ساعد سؤال كردند و دولت نيز پاسخ گفت؛ اما همين‌كه شوروى در عكس‌العمل به نفت‌خواران غربى چشم طمع به طرف ايران دوخت، غرب‌گرايان مجلس به تكاپو افتادند، تا جايى كه «در محيط پارلمانى شايع شده بود كه آقاى سيدضياءالدين طباطبايى]هوادار غرب[ طرحى راجع به تحريم امتياز نفت تهيه نموده و منتظر است كه در موقع مقتضى پيشنهاد به مجلس كند»
روزنامه "داد" در شماره 23 آبان 1330، پس از اولین نامه مصدق به ترومن نوشت: «دکتر مصدق شخصا نامه‌ای خصوصی برای ترومن فرستاده و در آن تقاضای کمک مالی امریکا به ایران را داده است. گفته می‌شود شاید متن این نامه از طرف رئیس جمهور امریکا منتشر شود و یک نامه "خفت‌آور" برای ملت ایران محسوب شود.»
در تاریخ سیاسی ایران همواره تفکری وجود داشته که خواهان سازش و همراهی با جریان سلطه و قدرت‌های بیرونی بوده و همیشه مسیر پیشرفت را در همراهی مسالمت‌آمیز و سازش با قدرت‌های زیاده‌طلب می‌دید. مصدق به عنوان اصلی‌ترین نماینده این تفکر، در آغازین سال‌های دهه 30 با سازش با امریکا، خسارت‌های فراوانی به ملت ایران تحمیل کرد. دستاورد سازش او، اضمحلال نهضت ملی نفت، غارت منابع ملی ایرانیان به مدت 25 سال و ایجاد روحیه ناامیدی و یاس در ملت ایران بود. این تجربه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در دوران دولت موقت و ریاست‌جمهوری بنی‌صدر نیز قابل مشاهده است. بازرگان که قبل از پیروزی انقلاب اعتقاد به سازش داشت و حامی سیاست "گام به گام" بود، بعد از پیروزی انقلاب هم با گرایش به امریکا خسارت‌های بسیاری به بار آورد که مهم‌ترین آن سرقت اطلاعات محرمانه کشور توسط امریکا بود. خسارت‌های سازش‌کاری بنی‌صدر به عنوان یکی دیگر از نمایندگان این جریان نیز اشغال بخش‌هایی از کشور در دوران جنگ تحمیلی، تخریب آرامش جامعه، کاهش استقلال سیاسی کشور و ایجاد فضای دوقطبی در جامعه بود.
