مرکز اسناد انقلاب اسلامی

حیات سیاسی و اجتماعی مهدی بازرگان ابعاد پیدا و پنهانی دارد. کارنامه سیاسی اجتماعی او را می‌توان در سه بخش روشنفکر مذهبی، سیاستمدار و نخست‌وزیر بررسی کرد. در عرصه اندیشه، او تحت‌تأثیر علوم تجربی غرب بود و اعتقاد داشت با تکیه بر علوم تجربی غرب می‌توان به جایی رسید که پیامبران به آنجا رسیدند. در عرصه سیاست، او ابتدا مخالف فعالیت‌های سیاسی بود اما از دهه 30 وارد امور سیاسی شد. با این وجود در نگاه سیاسی بازرگان جهاد و مبارزه جایی نداشت و او با مبارزه با رژیم پهلوی هرگز موافق نبود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و با قرار گرفتن بازرگان در راس دولت موقت، تعارض‌های وی با نظام، انقلاب و امام خمینی آشکار شد تا اینکه بعد از تسخیر لانه جاسوسی، بازرگان مجبور به استعفا شد. بعد از سقوط دولت موقت، تعارض‌های بازرگان با نظام و انقلاب بیش از پیش نمایان شد. به طوری که او در کتاب "بازیابی ارزش‌ها" نوشت: «من از ابتدا با آیت‌الله خمینی اختلاف نظر داشتم.» این همان تعارضی است که در اندیشه بازرگان وجود داشت اما قبلاً موقعیت بروز پیدا نکرده بود.

هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود درخصوص علل سقوط فاو می‌نویسد: «عامل اصلی شکست [در فاو]، بیشتر بودن نیروهای مهاجم دشمن، تقریباً 10 برابر نیروهای مدافع و از کار افتادن ادوات در لحظات اوّل به خاطر استفاده دشمن از سلاح شیمیایی است.» وی همچنین در همان روزها از دخالت مستقیم آمریکایی‌ها در ماجرای سقوط فاو خبر داد. اما او، 26 سال بعد و در تابستان 1393 درباره سقوط فاو گفت: «یکی از فرماندهان... فاو را با آن همه امکانات و اموال گذاشت و از روی پلی که با زحمت ساخته بودیم برگشت. در همان ایام مرحوم خلخالی به جنوب آمد و به بنده گفت آمده‌ام بخاطر از دست دادن فاو و دادن تلفات زیاد، سه نفر از فرماندهان سپاه و جنگ را اعدام کنم چون باعث این همه خسارت و ضرر به کشور شده و کشور را در وضعیت بسیار بدی قرار داده‌اند. خیلی از بزرگان -ازجمله رییس‌جمهور وقت- می‌خواستند فرماندهانی که باعث این تلفات شده بودند اعدام شوند اما من اجازه ندادم که دادگاه نظامی در مورد این نیروها که با خلوص جنگیده بودند و البته گاهی هم ضعف نشان داده بودند برخورد کند. من باعث نجات جان آنها از اعدام شدم.»

موضع گیری‌ها و اظهارات هاشمی رفسنجانی در خصوص دیدگاه امام خمینی(ره) پیرامون حذف شعار مرگ بر آمریکا در حالی است که حضرت امام خمینی(ره) همواره قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بر مبارزه و ایستادگی در برابر آمریکا تاکید داشتند و از آمریکا با عنوان شیطان بزرگ و استکبار جهانی یاد می‌کردند و شعار مرگ بر آمریکا را امری سیاسی-عبادی می‌دانستند. از این‌رو در خصوص روحانیونی که مخالف شعار مرگ بر آمریکا هستند می‌فرمایند؛ «فریاد برائت از مشرکان...و این یک فریاد سیاسی-عبادی است که رسول الله(صلی‌الله علیه و آله و سلم) به آن امر فرمود. حال باید به آن آخوند مزدور که فریاد مرگ بر امریکا و اسرائیل و شوروی را خلاف اسلام می‌داند گفت تأسی به رسول خدا و متابعت از امر خداوند تعالی خلاف مراسم حج است؟ آیا تو و امثال تو آخوند آمریکایی فعل رسول الله و خداوند را تخطئه می کنید؟»

نظر به اهميت علمی ويژه متون دانشنامه‌ای و تأثيرات فراگير و بلندمدت آن بر محافل علمي داخلي و خارجي، بازخواني نقادانه و علمي مدخل "خمینی روح‌الله" در دایرة المعارف بزرگ اسلامی ضروري مي‌نمايد که کتاب "نقدی بر مدخل خمینی روح‌الله در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی" به نقد مدخل مزبور پرداخته است.

قیام 19 دی و حمایت‌ها، عزاداری‌ها، واکنش‌ها، خشم عمومی و تداوم آن، نشان داد که قدرت مذهب فراتر از روشنفکری‌هاست. به گفته‌ خانم نیکی کدی "حوادث قم در ژانویه‌ی 1978 (دی 1356) را می‌توان نقطه‌ی عطفی دانست که در آن بخش اعظم ابتکار عمل در نهضت ایران از دست نیروهای غیرمذهبی با نامه‌های سرگشاده، اعتراضیه‌ها، سازمان‌ها و شب‌های شعر سیاسی آن‌ها خارج و به دست مخالفین مذهبی افتاد."

قیام 19 دی 1356 علاوه بر اینکه به روند مبارزه سرعت بخشید و به هویت اصلی انقلاب اسلامی جهت داد، پیامدهای دیگری را نیز در پی داشت که از جمله مهم‌ترین آن می‌توان به آشکار شدن چهره واقعی رژیم پهلوی و برملا شدن واقعیت شعار حقوق بشر امریکایی، بسط نفوذ و محبوبیت امام خمینی، قطع امید از سازمان‌ها و احزاب سیاسی و ... اشاره کرد.

مقاله توهین به امام خمینی در روزنامه اطلاعات، یک روزه و بدون پیش زمینه منتشر نشده است بلکه بنابر یک نقشه قبلی به انتشار درآمده بود، به گفته سفیر وقت انگلیس در تهران، این توطئه مدت‌ها قبل برنامه‌ریزی شده بود. چنانکه آنتونی پارسونز می‌گوید از اوایل ژانویه تصمیم گرفته شده بود که «برای بی اعتبار کردن [امام] خمینی مطلبی علیه او منتشر شود.»

با مروری بر ادوار تاریخی ایران به وضوح می‌توان مشاهده کرد که توهین به مقام شامخ مرجعیت شیعه همواره با واکنش تند مردم مواجه شده است و هرگاه سلاطین یا صاحبان قدرت به مرجعیت شیعه توهین کرده‌اند، شمارش معکوس زوال قدرت آنها در جامعه ایران آغاز شده است. نقطه اوج این نوع مواجهه و رخداد در قیام 19 دی 1356 است که بنابر شواهد تاریخی شمارش معکوس سقوط رژیم پهلوی پس از قیام 19 دی کلید می‌خورد و در نهایت پس از 13 ماه به پیروزی انقلاب اسلامی منتهی می‌شود. البته به جز 19 دی 1356 وقایع بسیاری در تاریخ ایران مانند "تزلزل قاجار"، "مفتضح شدن رضاخان و توطئه جمهوری‌خواهی وی"،"تیرخلاص به تاکتیک رضاخان در تظاهر به دین‌داری"،"انزوای مصدق و سقوط وی" و "آغاز نهضت اسلامی بعد از بازداشت امام خمینی در خرداد 1342" را می‌توان از نتایج توهین به روحانیت عنوان کرد.

در اندیشه امام خمینی دو مفهوم "اسلام ناب محمدی" و "اسلام آمریکایی" دیده می‌شود. مفهوم اول بر اسلام فقاهتی و انقلابی و پیوند دین و سیاست استوار است و مفهوم دوم اسلام متحجرین، اسلام سرمایه‌داری و جدایی دین از سیاست را می‌رساند. با بررسی افکار و اندیشه‌های گروه فرقان و با توجه به تعاریفی که امام خمینی از مفهوم "اسلام آمریکایی" دارند می‌توان مولفه‌های اسلام آمریکایی را در اندیشه و عمل گروهک فرقان و رئیس آن، اکبر گودرزی مشاهده کرد. درواقع فرقانیسم که پیشرو در مسیر اسلام امریکایی بود، به شدت در پارادوکس با جریان اصیل اسلام ناب محمدی(ص) قرار داشت. امام خمینی در سال 67 درباره توطئه اسلام امریکایی فرمودند: «امروز استکبار شرق و غرب چون از رویارویی مستقیم با جهان اسلام عاجز مانده است، راه ترور و از میان بردن شخصیت‌های دینی و سیاسی را از یک طرف و نفوذ و گسترش فرهنگ اسلام امریکایی را از طرف دیگر به آزمایش گذاشته‏‌اند...»

در کنار همه نقدهایی که در مورد برخی مداخل از دایرةالمعارف تشیع مطرح شده، سلسله نقدهایی پیاپی حجت‌الاسلام رسول جعفریان در مرداد ماه سال ۱۳۹۱، بیش از همه در کانون توجهات رسانه‌ای قرار گرفت و در پی این نقدها، دبیرخانه دایرةالمعارف تشیع طی نامه‌ای، به اشتباهات صورت گرفته اذعان کرد و آن‌ها را ناشی از نقض امانت ویراستار دایرةالمعارف دانست. در این نامه هیئت مدیره دایرةالمعارف تشیع وعده داد که در چاپ جدید این مجلّدات، این مطالب ویراسته و موارد غیرقابل دفاع حذف خواهند شد.