امام خمینی و نقش مردم در تشکیل و تداوم بسیج

پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ اقدامات محمدرضا پهلوی پس از رحلت آیت‌الله بروجردی در  سال 1340 در قالب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و انقلاب شاه و ملت به منظور انجام اصلاحات مورد نظر آمریکا در کشور، زمینه‌ساز پیدایش نهضت اسلامی تحت تدابیر امام خمینی شد که تا زمان تحقق انقلاب اسلامی در بهمن 57 از یک پشتوانه عظیم مردمی بهره‌مند بود. چه اینکه مرحوم امام به این سنت الهی که "إِنَّ اللهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ" برای قیام لله اعتقاد راسخ داشت.

حضور مردم در نهضت اسلامی در دوران پساانقلاب و زمانی که بسیاری از نهادهای حاکمیتی دوران سابق به جهت عدم اقبال عمومی و لزوم هماهنگ‌سازی ساختارها با نظام جدید تا مدت‌ها از چرخه خدمات خارج شده بودند ادامه داشت و به تعبیری فرهنگ حضور مردمیِ نهضت به دوران ابتدایی نظام نیز منتقل شده بود و عموم اقشار در تدبیر جامعه نقش‌آفرینی می­‌کردند.

عرصه‌های نظامی، انتظامی و امنیتی از مهمترین مصادیق این حضور مردمی است که پدیده‌های "کمیته انقلاب اسلامی" و "سپاه پاسداران انقلاب اسلامی" از درون این نیروهای خودجوش مردمی حاصل شد. این نهادها  در کنار " ارتش"،" ژاندارمری" و "شهربانی"(پس از همگام سازی نهادهای رژیم گذشته با واقعیت جمهوری اسلامی) حفظ و حراست از نظام جمهوری اسلامی را بر عهده گرفتند.

با این وجود مرحوم امام  پس از حادثه کودتای نقاب و ماجرای لانه جاسوسی و... بر پایه دیدگاه لزوم دفاع عمومی در  5 آذر 1358  مساله ارتش بیست میلیونی را طرح کردند که زمینه‌ساز شکل‌گیری واحدهای بسیج در سراسر کشور شد اگرچه پیش از صحبت امام در برخی از نقاط کشور مانند اصفهان چنین گروه‌های مردمی شکل گرفته بودند.

ایده دفاع عمومی یا همان ارتش بیست میلیونی در اندیشه امام خمینی محصول اقتضائات زمانی و اجتماعی آن روزگار ایران نبود بلکه ایشان سال‌ها قبل در مباحث ولایت فقیه و حتی چهار دهه پیشتر در کتاب کشف الاسرار با نقد ارتش شاهنشاهی به استناد آیه "وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِمْ لاتَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْء فی سَبیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لاتُظْلَمُونَ"  به لزوم آمادگی  همه‌جانبه برای دفاع با عنوان دفاع اختیاری اشاره می­کنند. ایشان در این کتاب چنین می­نویسند:"بهترین ترتیب درباره نطام قانون،نظام اسلام است. اسلام دو گونه نظام دارد یکی نظام اختیاری که در موقع آرامش کشور انجام می­گیرد و آن وقتی است که به حسب اقتضائات وقت دولت نه مهاجم است ونه مدافع. در اینصورت خداوند تمام افراد صالح توده را ترغیب کرده به یاد گرفتن فنون جنگی به هر طور که موقعیت اقتضا کند."( کشف الاسرار :244)

البته باید توجه داشت که  محمدرضا پهلوی نیز در سال 1336 سازمان دفاعی غیر نظامی را سامان داده بود که  در  مورخ 1337/9/18 قانون تشکیل آن در مجلسین تصویب شد.  هدف از تشکیل این سازمان "حفظ جان و مال افراد کشور از تعرضات هوایی و حوادث طبیعی و تقلیل اثرات آن و همچنین تقویت روحی و ایجاد علائق و همکاری متقابل بین افراد در مواقع غیر عادی بوده است". این قانون  در مورخ 27/12/ 1351 توسط مجلسین اصلاح و  آیین‌نامه اجرایی آن تصویب شد. عمده تفاوت قانون جدید در سطح تعریف، توسعه حوادث غیرطبیعی به تمام مصادیق حمله و فراتر از حملات هوایی است البته در این قانون ضرورت شکل‌گیری یگان‌های پشتیبانی محلی ثابت و متحرک منطقه‌ای و همچنین شرح تفصیلی وظائف دیده می­شود. اما قطعا سازمان دفاع غیر نظامی با ارتش بیست میلیونی مد نظر امام خمینی متفاوت است. این مطلب را می­توان از نخستین لایحه‌های تصویب سازمان بسیج توسط شورای انقلاب که ذیلا به آن‌ها پرداخت خواهد شد درک کرد.

بعد از سخنرانی مرحوم امام، در تاریخ 10/2/ 1359 شورای عالی انقلاب اسلامی لایحه تشکیل سازمان بسیج ملی را زیر نظر فرمانده کل قوا و  وابسته به وازت کشور تصویب کرد در این لایحه هدف از تشکیل بسیج چنین آمده است "ایجاد، آموزش و بسیج ارتش بیست میلیونی جهت پیشگیری و مقابله با هرگونه تهدید و تجاوز نظامی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و سوانح طبیعی"

پس از تصویب این لایحه بنی‌صدر به عنوان فرمانده کل قوا، حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجد را به ریاست این سازمان منصوب و نخستین تحرکات سازمان بسیج ملی از این نقطه آغاز شد. اما تلاش‌های بنی‌صدر  برای استفاده از سازمان بسیج ملی در جهت منافع جناحی خود سبب شد تا این مصوبه در تاریخ 59/4/19  توسط لایحه دیگری تکمیل و  مسئولیت آن به رهبری منتقل شود. در این لایحه  چنین آمده است: " سازمان بسیج ملی برای آموزش و ساماندهی همه افراد داوطلب به منظور مقابله با هرگونه تهدید و تجاوز داخلی و خارجی و پاسداری از دستاوردهای انقلاب اسلامی تا تحقق کامل نظام اسلامی و ایجاد آمادگی‌های لازم در مردم برای مقابله با آثار ناشی از وقوع سوانح طبیعی و حوادث غیر مترقبه زیر نظر رهبر یا شورای رهبری و وابسته به ریاست‌جمهوری تاسیس می‌گردد."

همانطور که از متن این دو لایحه کاملا واضح است دو مولفه توسط شورای انقلاب در هویت سازمان بسیج لحاظ شده است. نخست اینکه  با وجود پر رنگ بودن ابعاد نظامی، هویت بسیج از ابتدا با دفاع همه‌جانبه از دستاوردهای انقلاب اسلامی گره خورده است. ثانیا در کنار ایجاد آمادگی برای دفاع، اصل مقابله با تهاجمات نیز در ذات بسیج لحاظ شده است. این دو بعد تمایزهای اصلی بسیج با سازمان دفاع غیرنظامی هستند.

بعد از سپرده شدن امر بسیج ملی به رهبری نظام و خارج شدن عنان این نهاد از دست بنی‌صدر و انتصاب حجت‌الاسلام و المسلمین سالک به ریاست این نهاد، مساله نگارش اساسنامه بسیج و تصویب آن در مجلس اول مطرح شد اما در نهایت امر اساسنامه پیشنهادی سازمان بسیج پس گرفته شد و  مجلس شورای اسلامی در  مورخ 59/10/28 این سازمان را با عنوان واحد بسیج در  سپاه پاسداران ادغام کرد. در این قانون آماده است:

" از تاریخ تصویب این قانون ، سازمان بسیج ملی ( مستضعفین ) که طبق لایحه قانونی مصوب 59/4/19 شورای انقلاب ایجاد گردید تحت عنوان واحد بسیج مستضعفین در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ادغام میشود و مسئولیت اداره و فرماندهی آن به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی واگزار می‌گردد"

 بر اساس این مصوبه، سپاه پاسدران انقلاب اسلامی موظف شد تا در بازه زمانی 2 ماه اساسنامه بسیج را تنظیم و به مجلس ارسال کند. در نهایت امر این اساسنامه بعد از گذشت یک سال از آن تاریخ در ذیل فصل چهارم اساسنامه سپاه مصوب سال 1361 به تصویب مجلس رسید  در این اساسنامه  عناوینی چون منطقه مقاومت، ناحیه مقاومت، پایگاه مقاومت، گروه مقاومت و در نهایت هسته مقاومت در دل هر شهر و استان برای بیان ساختار طولی بسیج ذکر شده و بسیجیان در سه دسته بسیجی ویژه، فعال و عادی دسته‌بندی شده‌اند.

اگرچه بسیج پیش از آغاز جنگ تحمیلی بیشتر در زمینه‌های فرهنگی، انتظامی و امنیتی فعالیت داشت. حدوث جنگ تحمیلی سبب شد تا بُعد نظامی بسیج در دوران هشت ساله دفاع مقدس وجه غالب این نهاد مردمی باشد. دورانی که در آخرین ایستگاه به پیام تاریخی امام در 67/9/2 رسید. پیامی که با این تعابیر آغاز می­شود:

" تشکیل بسیج در نظام جمهوری اسلامی ایران یقینا از برکات و الطاف جلیه خداوند تعالی بود که بر ملت عزیز و انقلاب اسلامی ایران ارزانی شد. در حوادث گوناگون پس از پیروزی انقلاب خصوصا جنگ، بودند نهادها و گروه‌های فراوانی که با ایثار و خلوص و فداکاری و شهادت طلبی، کشور و انقلاب را بیمه کردند. ولی حقیقتا اگر بخواهیم مصداق کاملی از ایثار و خلوص و فداکاری و عشق به ذات مقدس حق و اسلام را ارائه دهیم، چه کسی سزاوارتر از بسیج و بسیجیان خواهند بود! بسیج شجره طیبه و درخت تناور و پرثمری است که شکوفه‌های آن بوی بهار وصل و طراوات یقین حدیث عشق می‌دهد. بسیج مدرسه عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته‌های رفیع آن، اذان شهادت و رشادت سر داده‌اند. بسیج میقات پابرهنگان و معراج اندیشه پاک اسلامی است که تربیت‌یافتگان آن، نام و نشان در گمنامی و بی‌نشانی گرفته‌اند. بسیج لشکر مخلص خداست که دفتر تشکل آن را که همه مجاهدان از اولین تا آخرین امضا نموده‌اند."

پیامی که مولفه دیگری بر مولفه‌های بسیج افزود و آن هم اینکه "بسیج تنها منحصر به ایران اسلامی نیست، باید هسته‌های مقاومت را در تمامی جهان به وجود آورد و در مقابل شرق و غرب ایستاد." (67/9/2)  

اما با پایان جنگ تحمیلی با وجود تنبه امام به این امر که" اگر مسئولین نظام اسلامی از شما غافل شوند، به آتش دوزخ الهی خواهند سوخت. بار دیگر تاکید می‌کنم که غفلت از ایجاد ارتش بیست میلیونی‌ سقوط در دام دو ابرقدرت جهانی را به دنبال خواهد داشت."(67/9/2)  مساله ادغام نهادهای نظامی در ساختار ارتش پر رنگ شد و رهبری در چنین فضایی پیشنهاد ارتقای واحد بسیج به نیروی مقاومت بسیج را دادند تا این نیرو در کنار چهار نیروی زمینی، هوایی، دریایی و قدس قرار بگیرد. چه اینکه قرار گرفتن بسیج در ذیل نیروی زمینی سپاه از نظر کارکردی (ماموریت بسیج مختص به  نبرد زمینی در میدان جنگ نیست) و ساختاری (سازمان بسیج با ساختار لشگرها تناسب نداشت) مناسب نبود. با تبدیل واحد بسیج به نیروی مقاومت بسیج از ابعاد نظامی بسیج کاسته شد و به مرور بر ابعاد انتظامی- امنیتی و فرهنگی آن افزوده شد اما سیر تکون بسیج به همین جا ختم نشد و در نهایت در سال 82  واحدهای بسیج با تفکیک کارکردی در حیطه نظامی، انتظامی – امنیتی در ذیل ساختار سپاه استان قرار گرفتند و در حیطه فرهنگی و غیرنظامی سازمانی به عنوان سازمان بسیج مستضعفین شکل گرفت.

اینک و پس از گذر 40 سال از شکل‌گیری شجره طیبه بسیج در این سرزمین که مولفه‌های مردمی بودن، همه‌جانبه بودن، مقابله‌ای و تهاجمی بودن اقدامات و در نهایت مختص نبودن به جامعه ایران در تار و پود هویت آن تنیده شده است. مرکز اسناد انقلاب اسلامی در نظر دارد در ضمن پروژه کلیِ "نهادهای تاسیس شده توسط مرحوم امام"  نگاهی اجمالی به تعاملات دو سویه ایده و عینیت در پدیده بسیج از بدو شکل‌گیری تا کنون بیاندازد به همین منظور مباحث این ویژه‌نامه را که محور آن اندیشه و عمل امام خمینی است در سرفصل‌های ذیل تنظیم نموده است.