پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ نقش امام خمینی در مبارزه با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی بسیار مهم است. ایشان در این ماجرا پیشگام بود و دیگر علما را نیز با خود همراه کرد. آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی با اشاره به فعالیت‌های امام خمینی در مقابله با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی می‌گوید: محمدرضا پهلوى منتظر بود آقاى بروجردى از دنیا برود تا نقشه‌ها و برنامه‌هایى را که در ذهن داشت عملى کند، اما او متوجه روحیه و شخصیت امام نبود و الحمدالله که متوجه نبود، چون این بى‌توجهى باعث گردید آن چه در دل دارد بگوید و آن چه در درون دارد آشکار کند.
امام(ره) حس کردند اسلام دارد از دست مى‌رود، نه فقط تقدس اسلام، بلکه حتى تعلیمات ظاهرى آن هم. بعدآ دیدیم چگونه شاه تاریخ هجرى را عوض و جشن‌هاى شیراز را برگزار کرد.
امام(ره) البته پیشاپیش از نیات محمدرضا خبر داشت. اینجانب قبل از مطرح شدن لایحه‌انجمن‌هاى ایالتى و ولایتی چون راهى نجف‌آباد بودم، خدمت ایشان رفتم تا توصیه‌هایشان را در این سفر مد نظر قرار دهم. امام فرمودند: به علما آن‌جا بگو که آتشى زیر خاکستر است آشکار مى‌شود، من فریاد مى‌زنم، شما هم کمک کنید. من رفتم این پیغام را رساندم.
قبل از قیام علما برضد لایحه انجمن‌هاى ایالتى و ولایتى، با عده‌اى از مدرسین حوزه علمیه قم به تهران خدمت آقاى بهبهانى رضوان‌الله علیه که مرد پخته‌اى در سیاست بود رسیدیم. مى‌خواستیم از دیدگاه سیاسى ایشان آگاه شویم. ایشان خیلى با متانت گفت: خودتان را به صبر و استقامت و ایستادگى بیارایید. در مقابل هجوم‌هایى که مى‌شود مقاومت کنید. من از ایشان درباره امام(ره) پرسیدم، او گفت: او کوه آتشفشان است و احتیاج به سفارش ندارد. آن موقع فهمیدم ایشان مطلب را خوب فهمیده است. ایشان اضافه کرد: بدانید از آمریکا طوفانى بلند شده است که هیچ چیز را سالم نخواهد گذاشت. آقاى بهبهانى مطلب را پوست کنده بیان کرد.
پس از فوت آیت‌الله بروجردى، شاه به علماى قم تلگرام تسلیت مخابره نکرد و در عوض به علماى نجف پیام تسلیت فرستاد. شاه در جواب کسانى که علت نفرستادن تلگرام تسلیت به قم را پرسیده بودند، جواب داد: در قم چیزى به چشم نمى‌خورد. هدف شاه تحقیر علماى قم بود، اما عکس‌العمل امام و مراجع در برابر لایحه انجمن‌هاى ایالتى نشان داد که قم کاملا آماده دفاع از اسلام و حوزه است.
در جریان نهضت روحانیون در برابر لایحه انجمن‌هاى ایالتى و ولایتی، فضلا و مدرسین منتظر تصمیمات مراجع تقلید بودند تا نتایج آن گفت‌وگوها را در اعلامیه‌هایى بنویسند و در سراسر کشور پخش کنند. مرحوم آیت‌الله ربانى شیرازى نقش مهمى در امضاى فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم، داشت. ایشان با بیشتر مراجع رابطه نزدیکى داشتند. هر اعلامیه‌اى را که براى امضا نزد من مى‌آورد 8 یا 9 امضا روى آن دیده مى‌شد.
در جریان مبارزه فوق، من همیشه در خدمت امام(ره) بودم و یک لحظه ایشان را ترک نمى‌کردم. حتى یک ماه پیش از آن پیام ایشان را به مردم و علماى نجف‌آباد رسانده بودم.
تحلیل امام(ره) از هدف شاه از طرح لایحه فوق، این بود که مردم را به زیر فرمان شاه ببرند تا از دستگاه پهلوى اثرپذیرى داشته باشند و کار روحانیون محدود به مسائل غسل، وضو، تیمم و از این قبیل چیزها باشد. از این رو امام زودتر از همه به این وضعیت پى بردند.
شاه به دنبال فرصتى بود تا بساط دین را جمع کند و نفوذ علما را از بین ببرد. در غیاب مجلس وى انجمن‌هاى ایالتى و ولایتى را مطرح کرد که البته کاملا غیرقانونى بود. به این ترتیب راه براى ادیان غیرالهى و نیز فرقه بى‌ریشه بهائیت باز مى‌شد. چون سوگند به قرآن و وفادارى به مشروطه تبدیل به سوگند به هر کتاب آسمانى و نیز قسم به صداقت و امانت گردید.
امام(ره) در مبارزه فوق، لبه تیز حمله را متوجه دولت کرده بود، در آن روزگار هاله‌اى مقدس از سوى وابستگان دستگاه پهلوى براى محمدرضا درست کرده بودند از این رو مزدوران وى درصدد از بین بردن سریع مخالفان او بودند، به همین دلیل در این مبارزه دولت بیشتر مورد حمله واقع بود. با این شیوه هم مردم سریع بسیج و تشجیع شدند و هم شاه نتوانست خیلى اظهار وجود کند و حتى وى عامل تصویب لایحه را دولت معرفى کرد.
امام(ره) جریان مبارزه‌ى خود در این مقطع را روى نخبگان و روحانیون برجسته متمرکز ساخت مثلا واعظ معروف آقاى فلسفى در مسجد ارک و سیدعزیزالله نظریات مرجع تقلید را با قدرت بیان کرد. اینجانب در نجف‌آباد اصفهان درباره لایحه فوق صحبت مى‌کردم و نظریات امام(ره) را بیان مى‌کردم. آیت‌الله گلپایگانى نیز زحمات زیادى در راه مبارزه با لایحه فوق کشید.
منبع: خاطرات آیت‌الله خزعی؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
