ایران و امریکا

تسخیر سفارت امریکا در تهران توسط دانشجویان پیرو خط امام در آبان ماه 1358 دوران پر فراز و نشیبی را برای دولتمردان امریکایی به ویژه کابینه جیمی کارتر رقم زد. کارتر در ابتدا تلاش‌هایی برای مذاکره انجام داد ولی به نتیجه‌ای نرسید. تا در نهایت عملیات پنجه عقاب به شکستی عمیق در عمر سیاسی او تبدیل شد. عملیات پنجه عقاب فاجعه‌ای بود که با مرگ آمریکایی‌ها، هواپیماهای نظامی ویران‌شده و گروگان‌هایی که هنوز در بند اسارت بودند به پایان رسید. یکی از مهمترین پیامدهای شکست عملیات پنجه عقاب؛ استعفای سایروس ونس وزیر امور خارجه کارتر بود.

بسیاری از صاحبنظران و تحلیلگران تسخیر سفارت امریکا در تهران را دوران تحقیر ملی امریکایی‌ها می‌دانند. ماه‌ها تلاش دولتمردان امریکا برای نجات گروگان‌ها به جایی نرسید و گذر زمان نیازها به یک عملیات نظامی را بیشتر می‌کرد. عملیات انتقامی امریکایی‌ها با عنوان پنجه عقاب یا طوفان صحرا در اردیبهشت 1359 آخرین تلاش ناکام آمریکایی‌ها برای آزادسازی گروگان‌ها بود. بسیاری این عملیات را که با هدف یک حمله تنبیهی علیه ایران ترتیب داده شده بود، یک شکست کامل امریکایی می‌دانند. 18 ماه طول کشید تا امیدواری‌ «اتاق سیاه» با ناامیدی «کاخ سفید» به پایان رسید.

شکست امریکایی‌ها در آوریل 1961 در خلیج خوک‌ها با هدف ساقط کردن دولت فیدل کاسترو، اولین و آخرین اشتباه آن‌ها نبود. نیروهای نظامی امریکایی در آوریل 1980 و در جریان عملیات پنجه عقاب برای آزادسازی گروگان‌های امریکایی در تهران بار دیگر با شکست مواجه شدند؛ شکستی که همگان از جمله کارتر رئیس‌جمهور وقت امریکا را به یاد خلیج خوک‌ها انداخت.

عملیات پنجه عقاب یا طوفان صحرا در اردیبهشت 1359 آخرین تلاش ناکام دولتمردان آمریکایی برای آزادسازی گروگان‌ها بود. طراح اصلی آن مشاور امنیت ملی کارتر زیبگنیو برژینسکی بود و کارتر با پذیرش تمام ریسک ها و مخاطرات انجام چنین عملیاتی، یک تیم فوق سری تحت عنوان «اتاق سیاه» را تشکیل داد تا این عملیات را طراحی کنند. این کلیپ روایتی از فضای داخل کاخ سفید و حلقه محدود مشاوران کارتر است که تصمیم به انجام عملیات پنجه عقاب گرفتند.

علت اصلی تصرف سفارت بی‌توجهی دولت کارتر به هشدارهایی بود که انقلابیون درباره پذیرش شاه به آمریکا داده بودند. از ماه‌ها قبل کاردار سفارت بروس لینگن و وزیر امور خارجه وقت ابراهیم یزدی ملاقات‌هایی برای حل و فصل مطالب متعدد فی مابین دو دولت داشتند و در همه این دیدارها، مقامات دولت موقت بر خواست ملی بازگرداندن محمدرضا پهلوی به ایران و محاکمه او تاکید کرده بودند. در این فیلم که بروس لینگن کاردار وقت سفارت از مشروح وقایع آن ایام صحبت می‌کند، به روشنی مشخص است که چطور دولت کارتر نسبت به این هشدارها بی‌تفاوت بود و خشم انقلابیون را نسبت به ماهیت و وجود اتباع آمریکایی در ایران دست کم گرفته بود.

برژینسکی مشاور ارشد کارتر طرح یک اقدام نظامی در جهت انتقام از تسخیر سفارت را آماده کرد و در قالب گزارش «اتاق سیاه» به ارائه داد. دستخط کارتر بر حاشیه این پیشنهاد نشان از اهمیت آن دارد. این گزارش حاوی تصویری بسیار رعب‌آور از فضای داخلی ایران است و به احتمالاتی همچون جنگ داخلی، تجزیه و دخالت نظامی اتحاد جماهیر شوروی می‌پردازد، در پایان پیشنهاداتی برای کارتر در جهت تأمین منافع آمریکا و حفاظت از آمریکایی‌های ساکن در ایران ارائه کرده است. این پیشنهادها از همکاری و تحریک برخی قبایل و طوائف ایرانی تا تحریک گروهی از ایرانیان ساکن در آمریکا برای تشکیل دولت جایگزین و حتی دخالت مستقیم نظامی آمریکا در ایران را شامل می‌شود.

همزمان با سقوط رژیم پهلوی، دولت کارتر روند اتفاقات در ایران را با بُهت و حیرت دنبال می‌کرد و بی‌صبرانه به دنبال فرصتی برای گشودن ارتباط با انقلابیون و تثبیت جایگاه سابق خود در ایران بود. از سوی دیگر محمدرضاشاه که از ایران گریخته بود و دائماً تلاش می‌کرد به بهانه پیگیری روند درمان بیماری سرطانش به آمریکا برود، تبدیل به بزرگترین مشکل دولت کارتر شده بود. چرا که او از یک طرف هدف انتقاد دوستان محمدرضاپهلوی در واشنگتن بود و از سوی دیگر می‌ترسید با پناه دادن به شاه مخلوع، موجبات خشم بیشتر انقلابیون در ایران را برافروزد.

این مکالمه عجیب‌وغریب که شش دقیقه طول کشید، نشان‌دهنده سردرگمی و بلاتکلیفی واشنگتن درباره وضعیت و آینده ایران هم هست. برژینسکی چند بار تأکید می‌کند که از شاه و دولت پهلوی حمایت می‌کند و تصریح می‌کند که کارتر هیچ قصدی برای اقدام بر خلاف میل و تصمیم شاه ایران ندارد. بااین‌حال، برژینسکی نمی‌تواند نگرانی خود را از وضعیت ایران پنهان کند: «البته اگر دولت پهلوی امتیازات و حمایت‌های بی‌حسابی اعطا کند می‌تواند منجر به بروز انفجار بزرگ‌تر اعتراضات در ایران شود»

هم‌زمان با آغاز سال جدید میلادی 1979 دولت آمریکا و شخص رئیس‌جمهور کارتر گرفتار بزرگترین چالش تصمیم‌گیری درباره رفتن یا ماندن محمدرضا پهلوی در ایران بود. کاخ سفید در آن ایام به شدت تحت فشار جمهوری‌خواهان به رهبری هنری کیسینجر و دیوید راکفلر بود که به صورت سنتی مهمترین هواداران رژیم پهلوی در آمریکا بودند. به این مناسبت گزارش فوق محرمانه‌ای از جلسه غیررسمی اعضای تصمیم‌گیر درباره این موضوع مهم منتشر شده که در آرشیو شخصی جیمی کارتر وجود داشت. به این مناسبت گزارشی از این جلسه و شرح مذاکرات آن که به تازگی منتشر شده که نتیجه آن انتخاب ژنرال دیوید هایزر برای سفر به ایران و ارائه گزارشی مستقل از وضعیت داخلی ایران بر مبنای مشاهدات مستقیم به کاخ سفید بود.

شب کریسمس سال 1977/1356 کارتر به ایران سفر کرد و در ضیافت پر زرق و برق کاخ نیاوران، شاه را  «محبوب مردم» و ایران را «جزیره ثبات» در منطقه نامید. برای کارتر و سیاست خارجی آمریکا، یک فاجعه بود که با گذشت کمتر از یک سال، وضعیت در ایران دگرگون شد و این جزیره ثبات تبدیل به بزرگترین تهدید برای منافع آمریکا در منطقه گردید. بدون شک درک ناقص دولت کارتر از وضعیت داخلی ایران و منطقه عامل اصلی این کژفهمی شده بود.

جان. دی استمپل، یکی از مقامات بلندپایه‌ی سفارت امریکا در تهران، در کتاب خود تحت عنوان «درون انقلاب ایران» به این موضوع اشاره دارد، او می‌نویسد: «راهپیمایی محرم کل مشروعیت سلطنت را مؤکداً زیر سوال برد... .

 "ويل راجرز" فرمانده ناو آمريكايي "وينسنس" که در 12 تیر فرمان حمله به هواپیمای مسافربری جمهوری اسلامی ايران را داد اذعان کرد که سرنگونی هواپیمای ایرانی به "لکه ننگی" در پرونده وی تبدیل شد. وی در این‌باره ضمن یک مصاحبه گفت: «من مفتخر به دریافت نشان به پاس خدمات و زحماتم در طی سالیان گذشته شدم، اما واقعه سرنگونی ایرباس مسافری ایران در خلیج فارس، برای من لکه ننگی هست که تا ابد پاک نخواهد شد.»

مجله هفتگی تایم نیز در می 1980، در مقاله‌ای تحت عنوان "شکست در صحرا"، با اشاره به شکست خفت‌بار امریکا در ویتنام، شکست امریکا در طبس را نمونه‌ای دیگر از زبونی ارتش امریکا دانست و نوشت: برای کارتر به طور اخص و برای امریکا به طور اعم، ماجرایی که در صحرای طبس اتفاق افتاد یک شکست نظامی، دیپلماتیک و سیاسی بود.