قیام پانزده خرداد

واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ یکی از رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران است که در پی اعتراضات مردمی به دستگیری امام خمینی (ره) توسط رژیم پهلوی رخ داد. این حرکت اعتراضی، که با سرکوب شدید مواجه شد، نقطه عطفی در روند مبارزات انقلاب اسلامی به شمار می‌رود و نشان‌دهنده پیوند عمیق مردم با روحانیت و ارزش‌های دینی بود.

بخش دیدگاه محملی برای انعکاس نظرات اهل قلم، پژوهشگران و دانشگاهیان است تا آرای پژوهشی جدید خود را در دسترس علاقمندان به تاریخ و فرهنگ ایران معاصر و تحولات انقلاب اسلامی قرار دهند؛ لذا ضمن سلب مسئولیت نسبت به محتوا و رویکرد علمی پژوهشگران، پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی پذیرای تمام جستارها، یادداشت‌ها و پژوهش‌هایی است که در باب تاریخ و سیاست ایران معاصر تدوین و نگاشته شده، و آن را در اختیار دیگر علاقمندان این حوزه قرار خواهد داد.

 شب پانزدهم خرداد امام را دستگیر کردند. امام که دستگیر شد، فردای آن روز هم آن جریانات به‌ وجود آمد. امام در زندان حتی حاضر نشده بود یک کلمه به سؤالات این‌ها پاسخ بدهد و گفته بود شما صلاحیت این‌که مرا محاکمه و بازجویی کنید ندارید. یک کلمه جواب‌شان را نداده بود، حتی یک‌مرتبه ۲۴ ساعت یا ۴۸ ساعت امام را به سلول انفرادی برده بودند.

شنبه 11 آبان ماه 1342 خبر اعدام طیب حاج رضایی و حاج اسماعیل رضایی از محکومان قیام 15 خرداد در مطبوعات منتشر شد. اما شهادت طیب و حاج اسماعیل واکنش‌های مختلفی را در بر داشت.

قیام 15 خرداد 42، یک جنبش عمومی به رهبری روحانیت شیعه علیه رژیم شاه بود. با اینکه این قیام منتسب به روحانیون و مبارزان سیاسی شیعی بود، اما واکنش طیف‌های مختلف، به‌دلیل ‌‌‌آنکه حکومت محمدرضا پهلوی را دیکتاتوری محض می‌دانستند قابل بررسی است.

به دنبال سخنان امام‌ خمینی در سیزدهم خرداد 42 و بازداشت وی توسط ساواک، در 15 خرداد ماه موج عظیمی از اعتراضات مردم در شهرهای مختلف کشور به‌راه افتاد.

این نوشته دربارۀ تاریخ انقلاب نیست. بلکه مشخصاً به قصد ترسیم نسبت بدنۀ روحانیت با آن به بهانه سخنان اخیر مهندس عبدالعلی بازرگان در تخفیف نقش بدنه روحانیت در انقلاب است.

اخیراً در فضای مجازی قطعه فیلمی از یکی از سخنرانان مذهبی منتشر شد که در آن ادعا شده؛ امام خمینی در زمانی که در تبعید و خارج از ایران بوده است(یعنی سال 1343 به بعد) به واسطه آقای عراقی(یکی از مبارزین انقلاب) از طیب درخواست می‌کند که سالگرد عزاداری 15 خرداد 1342 از بین نرود. اما اصل داستان از چه قرار است؟

با وجود اهتمام رژیم پهلوی بر ارائه چهره ارتجاعی از نهضت اسلامی در طی حوادث منتهی به قیام 15 خرداد و از بین بردن تمام اسناد موید نهضت و قلب واقعیت، اسناد به جای مانده حکایت از حمایت  بخشی از زنان کشور از نهضت اسلامی دارد. در یکی از این موارد زنان قم در حمایت از امام خمینی در مسجد اعظم تحصن کردند و یا در ماجرای اعتصابات مردم تبریز در سال 42 زنان در اعتراضات حضور داشته و از نهضت اسلامی حمایت کردند.

بررسی اسناد و مکتوبات باقی مانده در جریان نهضت 15 خرداد مشعر به این مطلب است که امام خمینی لغو قوانین دولت و شاه را نیازمند شکل‌­گیری یک نهضت ملی-اسلامی در بدنه جامعه ایرانی می­‌دانستند از همین رو در تمام صحنه‌­های این عصر، جامعه ایرانی را مخاطب قرار داده‌اند و تلاش کردند تا اصناف و اقوام مختلف ایرانی از  هر شهر و دیاری را با خود همراه کنند و عنصر کلیدی برای جلب این همراهی را آگاهی‌بخشی می‌­دانستند مساله‌­ای که در هر کنش عملی و هر مکتوبه­‌ی به جای مانده از امام در آن عصر صریحاً یا ضمناً نمود دارد. از همین رو می­‌توان گفت کلان مدل امام خمینی برای ایجاد تحول در کشور ایجاد یک حرکت عمومی مردمی بر اساس آگاهی‌بخشی است. که شاید بتوان از همان اصطلاح "نهضت" برای آن استفاده کرد چه اینکه در عقلانیت اسلامی ویژگی نهضت،"حرکت عمومی مبتنی بر آگاهی" است.

سند گزارش ساواک از دستگیری امام خمینی در 14 خرداد سال 42 نمایه شد.

از قبل‌ مرحوم‌ شهید عراقی‌ همراه‌ دوستانش‌، ضبط‌ صوت‌ و باطری‌ ماشین‌ هم‌ آورده‌ بودند كه‌ اگر برق قطع‌ شد، مشكلی‌ پیش‌ نیاید. سرانجام‌ عصر عاشورا، امام در مدرسه‌ی‌ فیضیه‌ سخنرانی‌ كردند. در این‌ سخنرانی چند نكته‌ی‌ بسیار مهم‌ وجود داشت‌؛ اول‌، وصل‌ كردن‌ فیضیه‌ به‌ عاشورا بود كه‌ این‌ هوشیاری‌ امام را می‌رساند كه‌ چگونه‌ از آموزه‌های‌ تشیع‌ استفاده‌ كند.

ما یک شرکت تعاونی به نام توحید درست کرده بودیم. این شرکت تعاونی کارش این بود که از خانواده‌های زندانیان سیاسی که مشکلی مالی داشتند حمایت کند. خاطرم هست با یکی از بازاریان پارچه‌فروش قرار داد بسته بودیم که هر وقت شخصی آمد و حواله تعاونی ما را داشت به او رایگان پارچه بدهد و بعد با شرکت تعاونی حساب کند. افراد واجد شرایط را شناسایی می‌کردیم و به مغازه‌های طرف حسابمان معرفی می‌کردیم.

گاردی‌ها به پادگان حمله کردند. مردم‌ شب‌ها سیب‌زمینی‌ و این‌ها می‌پختند و از بالای‌ دیوار برای افسران نیرو هوایی می‌بردند. از در شمالی‌ پادگان‌ اسلحه‌ به‌ مردم می‌دادند‌.

بر اساس اسنادی که موجود است آقای شریعتمداری از سال 1326 به‌نوعی سازش با رژیم یا سکوت در برابر رژیم را از خود نشان داده بود. در واقع نوعی انعطاف پذیری از خود در برابر تصمیمات رژیم پهلوی از خود نشان داده بود. رژیم به‌نوعی ایشان را شناسایی کرده بود . متأسفانه فرد روحانی بنام شیخ غلامرضا زنجانی با آقای شریعتمداری در ارتباط بود که این فرد با ساواک همکاری می‌کرد.  همین مسئله یکی از دلایلی شد که آقای شریعتمداری مورد استقبال مردم قرار نگرفت . البته تعدادی از مردم که اکثرا هم آذری زبان بودند به ایشان ابراز ارادت می‌کردند و از ایشان تقلید می‌کردند. چند تن از علمای دیگر نیز خودشان از حضرت امام اعلان حمایت کردند و معتقد بودند که امام باید پرچم دار نهضت باشد. آقای شریعتمداری اینگونه نبود و تا آخر هم خود را به‌نوعی رقیب امام خمینی و این ادعا را داشت که می‌تواند مرجع عام شیعیان باشد. در رابطه این موضوع اسناد زیادی وجود دارد که حاکی از این سیره رفتاری ایشان می‌باشد و حتی تا بعد از انقلاب و تا زمان کودتای نقاب هم این گونه رفتار ها ادامه داشته است.

قیام خونین مردم در  ۱۵ خرداد سال 1342، نقطه عطفی در مبارزات ملت ایران بود که آینده نهضت را تحت تأثیر قرار داد. این قیام به مبارزات نمایشی، پارلمانتاریستی و سرگرم کننده پایان داد؛ شکافی عمیق میان مردم و شاه پدید آورد و راه نوین رویارویی و مبارزه ریشه‌ای با رژیم ستمشاهی را هموار کرد. نقش‌آفرینان قیام مقدس ۱۵ خرداد با فریاد «مرگ بر شاه»، «ما شاه نمی‌خواهیم»، «مرگ بر این دیکاتور»، «دیکتاتور برو گمشو» و... نخستین گامها را در راه براندازی رژیم شاهی و رویارویی با دشمن اصلی برداشتند، حماسه‌آفرینان 15 خرداد هرگونه گفتگوی پنهانی و کنار آمدن با دشمن را خیانت به آرمانهای اسلامی می‌دانستند، مقابله با تز جدایی دین از سیاست، فروپاشی دیوار سیاه رضاخانی میان حوزه و دانشگاه، مبارزه با زورمداران و جهانخوران، طرح شعار نه غربی -نه شرقی و.. از دیگر دستاوردهای قیام 15 خرداد در نهضت اسلامی بود.

اقدامات مخالفت‌آمیز چند ماه اخیر آیت‌الله خمینی و پیشقدمی مشارالیه در مخالفت با عملیات اصلاحی اعلیحضرت همایونی و دولت موجب تمرکز قدرت‌های روحانی در اطراف وی گردیده و به خاطر همین مرکزیت، هم‌اکنون حوزه‌های علمی مذهبی خارج از ایران نیز نامبرده را مشخص‌ترین رکن جامعه روحانیت ایران می‌شناسند.

احمد شهاب در خاطرات خود در این باره می‌­گوید: «من و عراقی و توکلی در حرم ­حضرت عبدالعظیم بودیم که خبر به ما رسید. به میدان (میدان سبزی و میوه که آن زمان در خیابان صاحب­ جمع یا سر قبر آقا و بالای میدان شوش بود) آمده و عراقی به طیب گفت میدان را ببندید. طیب هم به میدان گفت :تعطیل کنید. و ما از درخت­ها چوب کنده و دست مردم دادیم.»

در بين جنازه‌ها، دانش‌آموزى كه كتابى روى سينه‌اش بود و بدنش خونين شده‌بود، با قيافه‌اى مظلوم به چشم مى‌خورد. مردم وقتى جنازه‌ى او را ديدند به شدت گريه كردند و شور و هيجان عجيبى در مسجد ايجاد شد.

آیت‌الله موسوی جزایری در مورد نقش مبارزاتی کسانی که از سوی ساواک متهم به عوام بودن شده‌اند، می‌گوید: «در بازار عده‌ای بودند مقلد حضرت امام که چنان متعصب و سرسخت هم بودند در راه و کار خودشان که ضمن اینکه بازاری بودند اما این جور بودند که اگر امام دستور می‌فرمود که همه‌ی مال و املاک‌تان را باید بدهید، راحت می‌دادند، راسخ بودند در کار خودشان و در عقیده‌ی خودشان.»

بعد از رحلت آیت الله بروجردی، نام امام خمینی در صدر مراجع آن دوره دیده می شد. پیش از آن نیز امام به عنوان مرجع شناخته شده حوزه قم شاگردانی داشت و در نیمه دوم دهه 30 بیش از هزار نفر در درس خارج امام شرکت می کردند.

به دنبال سخنرانی تاریخی امام خمینی در مدرسه فیضیه راه هرگونه مذاکره و يا گفتگوي مسالمت‌آميز با دربار بسته شد و اسدالله علم دستور داد مراسم مذهبي ‌و سوگواري را در شهرهاي قم و تهران مورد تهاجم قرار دهند. شاه نیز به­شدت از سخنرانی امام عصباني و وحشت­زده شده و بلافاصله دستور دستگيري امام را صادر کرد. خبردستگیری امام به سرعت در بین توده‌های مردم پخش شد، بلافاصله در مردم در اعتراض به این اقدام رژیم تظاهرات خونین برپاکردند.

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی به مناسبت 15 خرداد 1342 تصاویری را منتشر کرد که از نظر می‌گذرد.

نشست معرفی و بررسی کتاب "سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران" - از آثار حجت‌الاسلام‌والمسلمین روح‌الله حسینیان و از منشورات مرکز اسناد انقلاب اسلامی - با حضور آقایان ابوالفضل توکلی‌بینا، جواد منصوری و عزت‌الله مطهری (عزتشاهی) در خبرگزاری مهر برگزار شد.

خاطره شنیدنی امام خمینی از لحظه دستگیری توسط عوامل رژیم پهلوی در نیمه شب 15 خرداد 1342، منتشر شد.

روز 11 آبان‌ماه 1342، محمداسماعیل رضایی و طیب حاج‌رضایی به اتهام «ایجاد بلوا و آشوب» تیرباران شدند. آنها متهم بودند که با دریافت و توزیع مبلغی پول در جریان 15 خرداد 42، تهران را به آشوب کشیده‌اند. طیب و حاج اسماعیل که تحت شدیدترین شکنجه‌ها نیز حاضر نشدند این اتهام را بپذیرند، سرانجام محکوم به اعدام شدند. اما واقعیت چه بود؟ ماجرای پول‌ها که رژیم مدعی بود توسط عوامل خارجی به ایران منتقل شده از کجا آب می‌خورد؟ دستگاه این دستاویز را چگونه به ماجرای طیب و حاج اسماعیل ارتباط داد؟ و سرانجام این ماجرا در میان مردم چه بازتابی داشت؟

واقعه 15 خرداد 1342 نقطه عطف و تاریخ‌ساز انقلاب اسلامی است. با اینکه دستگیری و بازداشت امام خمینی در شهر قم صورت گرفت، با مخابره این خبر به سراسر کشور واکنش‌های علما و و مردم هر دیار را برانگیخت و موجی عظیم از اعتراضات را به وجود آورد که سنگ بنای انقلاب سال 1357 پی‌ریزی کرد و به قیام خونین 15 خرداد مشهور شد. در این راستا در نوشتار حاضر شهرهای ورامین، شیراز، خمین، کاشان، مشهد، تبریز، اصفهان، از پیشگامان این قیام تاریخ ساز بودند.