پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حمله به مساجد و مکان‌های مذهبی توسط رژیم پهلوی مسبوق به سابقه بود. هنوز مردم مشهد حمله عوامل رژیم پهلوی به مسجد گوهرشاد را فراموش نکرده‌اند و آتش زدن مسجد جامع کرمان هنوز هم در ذهن مردم استان کرمان باقی مانده است. در روز دوم بهمن 1357 و در واپسین روزهای حیات رژیم پهلوی، سند دیگری از جنایت رژیم پهلوی در تاریخ ثبت شد. در این روز عمال رژیم پهلوی به مسجد اعظم ارومیه، اصلی‌ترین سنگر مبارزات مردم آنجا حمله کرده و ضمن به توپ بستن گنبد مسجد، مردم را نیز به گلوله بستند.
نقشه رژیم پهلوی برای حمله به پایگاه مبارزاتی مردم ارومیه
مساجد یکی از پایگاه‌‌های مبارزات مردمی علیه رژیم پهلوی بود و کار سازماندهی مبارزات اغلب از مسجدها شروع می‌شد از این رو مسجدها همواره از سوی رژیم پهلوی تهدید می‌شد.
در روز دوم بهمن، مسجد اعظم ارومیه که پایگاه انقلابیون این شهر بود ناگهان از سوی عوامل رژیم پهلوی مورد حمله قرار گرفت که طی آن تعدادی شهید و بسیاری مجروح شدند.
درکتاب "انقلاب اسلامی در ارومیه" که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده درباره حمله عمال رژیم پهلوی به مسجد اعظم ارومیه آمده است: در روز 2 بهمن نظامیان رژیم پهلوی به همراه گروهی از اوباش اجیرشده، به تظاهرات در خیابان‌ها پرداختند و خود را به مسجد اعظم ارومیه رساندند. آنها درحالی‌كه تصاویر آیات عظام را پاره می‌كردند، به شعاردادن علیه انقلابیون پرداختند. متعاقب آن، انقلابیون كه در داخل مسجد اعظم حضور داشتند واكنش نشان داده و به مقابله با آنان پرداختند.
نظامیان رژیم پهلوی كه از همه نیروهای نظامی ارتش، ژاندارمری و شهربانی در آن حضور داشتند و علاوه بر آن یك گروهان پیاده و چهار تانك اسكورپیون لشكر 64 پیاده آنان را پشتیبانی می‌كردند، در اطراف مسجد اعظم سنگر گرفتند. در مقابل، انقلابیون نیز در مناطق حساس اطراف مسجد اعظم سنگر گرفته بودند.
یك گروه مسلح از انقلابیون در پشت‌بام مسجد آقا‌علی اشرف و یك گروه دیگر بالای مغازه‌‌ای متعلق به فردی به نام احمدیان در تقاطع عسكرآبادی ـ باكری، و نیز یك گروه مسلح دیگر در بالای بانك شهریار واقع در چهارراه خیابان امام و عسكرآبادی حضور داشتند و آماده دفاع از مسجد بودند.
خاطره حجت‌الاسلام حسنی از حمله ماموران رژیم پهلوی به مسجد اعظم ارومیه
مردم ارومیه که از قبل نقشه عمال رژیم را می‌دانستند برای دفاع از مسجد اعظم آماده شده بودند. حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسنی در آن روز همراه چهار نفر دیگر بر فراز مسجد اعظم، به دفاع از مسجد مشغول بود. با شروع درگیری، ابتدا حجت‌الاسلام حسنی به سخنرانی پرداخت و فریاد زد: "ای خونخواران زمان، اینجا خانه خداست و اینجا مقدس است." او با این سخنرانی مردم را به مقاومت تهییج كرد. اقشار مختلف مردم در اطراف مسجد اعظم موج می‌زد و همه با تمام وجود آماده مقابله با تهاجم نیروهای نظامی بودند.
حجت‌الاسلام حسنی درباره این حادثه در خاطرات خود می‌گوید: «اقشار مختلف مردم بسیج شدند. با وانت‌‌بار و خودروهای شخصی، شن و ماسه، گونی و آجر آوردند. پشت بام و اطراف مسجد را با گونی‌های پر از شن سنگربندی كردیم. در خیابان‌های اطراف كه منتهی به مسجد می‌شدند درختان و چوب‌های بزرگ و سنگینی ریختیم تا مانع از حركت و پیشروی تانك‌ها به سوی مسجد شویم و راه‌ها را به روی نیروهای مسلح محمدرضا پهلوی ببندیم.
روبه‌روی مسجد، هتل چهار ـ پنج طبقه‌ای قرار داشت. صاحب آن مردی ثروتمند بود. او مقلد آیت‌الله شریعتمداری بود. از او خواستم پشت‌بام هتل را در اختیار ما قرار دهد تا ما آنجا را هم سنگربندی‌كنیم، چون موقعیت بسیار مناسبی داشت. او ترسید و اجازه نداد. در سمت دیگر مسجدِ اعظم، بانكی قرار داشت، بچه‌ها بعد از غروب از پشت‌بام بالا رفتند و در بالای بام بانك هم یك سنگر با یك تیرانداز مستقر كردند. با اینكه از یك سمت بانك به دو طرف خیابان پهلوی (امام فعلی) و از طرف دیگر آن به خیابان عسكرآبادی، كاملاً تسلط داشتیم، ولی موقعیت هتل بهتر از بانك بود، ولی چه می‌توانستیم بكنیم؟
هرچه امكانات و تجهیزات بود، در جهت استحكام پایگاه نظامی مسجد اعظم به كار گرفتیم، با تعداد چهل پنجاه نفر افراد مسلح و با حضور انبوه مردم، آماده نبرد شدیم. ناگهان صدای غرش تانك‌ها از دور به گوش رسید، به دستور من افراد مسلح در پشت سنگرهای خود قرار گرفتند. تانك‌ها، درختان و سایر موانع را شكستند و نزدیك محوطه شدند. من در پشت‌بام مسجد كنار گنبد قرار گرفته بودم. درحالی‌كه یك كلاشنیكف در دستم بود، می‌خواستم ببینم عكس‌العمل تانك‌ها چه خواهد شد. در همین فكر بودم كه ناگهان تانك، كه در جلو حركت می‌كرد، یك توپ به سمت گنبد شلیك كرد... گلوله توپ درست از یك متری بالای سرم عبور كرد و به گنبد اصابت نمود، بعد از آن طرف گنبد خارج شد...»
گزارش روزنامه‌های کیهان و اطلاعات از واقعه 2 بهمن ارومیه
روزنامه كیهان در3 بهمن 57 درباره حمله عوامل رژیم پهلوی به مسجد اعظم ارومیه گزارش داد: «روز دوم بهمن ابتدا یك گروه 500 نفری درحالی‌كه عكس شاه را در دست داشتند، در خیابان پهلوی رضائیه تظاهراتی به نفع رژیم برپا كردند. دقایقی بعد یك تانك ارتشی همراه با تعدادی درجه‌دار به آنان ملحق شدند و آنها هم شروع به تظاهرات كردند. در همین حال هزاران نفر از مردم رضائیه كه در مسجد اعظم گرد آمده بودند، تصمیم گرفتند مانع تظاهرات طرفداران شاه شوند و در خیابان پهلوی مقابل آنان صف‌آرایی كردند. در این هنگام چند تانك و خودروی نظامی به حمایت از موافقان وارد شهر شدند و مخالفان پس از مدتی مقاومت متفرق شدند. اما زدوخورد و تیراندازی تا ساعت یك بعدازظهر به شدت ادامه داشت. مخالفان حكومت برای جلوگیری از حمله تانك‌ها حدود 20 كیوسك تلفن و اتومبیل را به وسط خیابان كشیدند و لحظاتی بعد كیوسك تلفن و اتومبیل به آتش كشیده شد... گزارش شاهدان عینی از رضائیه حاكی است كه صدای تیراندازی تا نیمه‌های شب شنیده می‌شد. گروه كثیری از مردم رضائیه در خیابان پهلوی با ایجاد مانع و آتش‌زدن لاستیك، شعارهایی علیه رژیم سر می‌دادند».
روزنامه اطلاعات نیز در گزارشی در 2 بهمن 57 جزئیات بیشتری از این جنایت را افشا كرد و نوشت: «صبح امروز یك تانك مسلح به مسلسل چرخان، وارد خیابان پهلوی رضائیه شد و در یك رفت‌وبرگشت، كلیه فروشگاه‌ها و مغازه‌ها بسته شد. سپس عده‌ای از مأموران شورشی شهربانی و ارتشی رضائیه درحالی‌كه مسلح بودند، به خیابان ریختند و شروع به تیراندازی كردند. عده‌ای چماق به‌دست نیز مأمورین را همراهی می‌كردند. مأمورین در مسیر خیابان‌ها درحالی‌كه تیراندازی می‌كردند، تمام عكس‌های آیت‌الله [امام] خمینی را از پشت شیشه‌های فروشگاه‌ها برداشته پاره می‌كردند. همچنین تانكی وارد چهارراه عسگرآبادی این شهر شد و جمعیتی را كه در جلوی مسجد اعظم اجتماع كرده بودند به گلوله بست».
تعداد شهدای روز 2 بهمن 57
درباره تعداد شهدای آن روز، روایات متعددی نقل شده است. روزنامه آیندگان تعداد شهدا و زخمی‌ها را بالغ بر 15 نفر ذكر كرد. روزنامه اطلاعات هم آمار شهدا را پنج نفر ذكر می‌كند. روزنامه كیهان نیز آمار شهدا را هفت نفر اعلام کرد که عبارت بودند از: 1- قربانعلی حسین‌زاده 2- مختار مظاهری 3- غلامحسین حاجی‌زاده 4- نبی جعفرزاده 5- مهدی نیك فرجام 6- سیاوش حسن‌زاده و 7- عبدالله خسرو كیمیایی.
در سالگرد این حادثه مطالبی درباره تعداد شهدای این روز ذكر شد كه تعداد شهدای آن روز را هشت نفر و تعداد زخمی‌های آن روز را 18 نفر ذكر كرده بود.
این شهدا به دستور آیت‌الله فوزی در قسمتی از قبرستان باغ رضوان، كه پس از آن موسوم به مقبره شهدا شد، دفن شدند.
حجت‌الاسلام حسنی درباره مراسم تشییع شهدای واقعه مسجد اعظم می‌گوید: «بعدازظهر همان روز، مراسم تشییع دو شهید عزیز برگزار می‌شد... پیكر شهدای انقلاب ارومیه را به سمت قبرستان باغ رضوان تشییع و در آنجا دفن كردیم. فرد دیگری هم از برادران مسیحی ما در همان ایام به درجه شهادت رسیده بود. به طور دقیق یادم نیست كه همان روز یا چند روز بعد از این واقعه بود. بالاخره این شهید را هم چون می‌گفتند به تازگی مسلمان شده‌بود، آوردیم و در كنار این دو شهید دفن نمودیم. در واقع این سه شهید بزرگ، جزء اولین شهدای انقلاب اسلامی ارومیه به شمار می‌آیند. هنگام دفن شهدا برای حاضران صحبت كردم. ضمن بیان ارزش و اهمیت مقام شهید و شهادت، به ادامه راه شهدا، كه همان ادامه انقلاب و ایثار و فداكاری بود، تأكید ورزیدم. پس از ختم مراسم دفن، مردم كه سراپا شور و احساسات شده بودند، در جهت ادامه نهضت با شهدا میثاق بستند و با دادن شعارهای انقلابی به سمت خانه‌های خود بازگشتند».
بلافاصله پس از انعكاس این حادثه و حوادث مشابه در سراسر كشور، آیات عظام مرعشی نجفی و گلپایگانی با صدور اعلامیه‌های جداگانه، ارتشیان را به عدم شركت در تظاهرات فرمایشی فراخواندند و حملات نظامیان به مردم را محكوم كردند.
