روایت اسناد از قیام مردم تبریز در 29 بهمن 1356
پایگاه
مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ قیام 29 بهمن مردم تبریز در چهلمین روز شهدای قیام 19 دی قم
سرآغاز تداوم نهضت اسلامی شد. در آستانه اربعین شهدای قم مردم تبریز به دعوت علمای
آن دیار حادثهای را رقم زدند که مردم سراسر کشور آن حرکت را الگو قرار داده و به عنوان یک راهبرد
مبارزاتی سرنوشتساز به کار گرفتند. اهمیت قیام 29 بهمن تبریز به خوبی در خاطرات
و اسناد قابل محاسبه و مشاهده است به همین منظور نگاهی اجمالی به
روایت اسناد و مطبوعات مرتبط با قیام مردم تبریز وجوه دیگری از این اهمیت را
نمایان میسازد.
نقطه آغاز قیام 29 بهمن
به گزارش بولتن محرمانه ساواک از وقایع روزهای منتهی به چهلم شهدای قم «از روز 2536/11/25 از طرف آیات و برخی از روحانیون مقیم شهر قم اعلامیههایی منتشر گردید و طی این اعلامیهها از مردم درخواست شد که به مناسبت چهلمین روز کشته شدن چند تن از اخلالگران در حوادث 19 دی ماه سال جاری در شهرستان مذکور اقدام به تعطیل مغازهها نموده و مجالس فاتحه و عزاداری برپا دارند. متعاقباً از جانب عوامل ایات مقیم قم و افراطیون مذهبی ضمن توزیع اعلامیههای منتشرشده در شهرهای مختلف کشور کوششهایی به عمل آمد تا روز 29 / 11/ 36 تعطیل عمومی به صورت عمل درآید. از بعدازظهر روز 36/11/27 تا ساعت 13:30 روز 29/ 11/ 36 اقدامات و فعالیتهایی در رابطه با موضوع فوق در قم و سایر نقاط کشور انجام شده ...»
گزارشگر ساواک با ارائه فهرستی از اقدامات صورت گرفته در قم و سایر شهرها به طور مبسوط به حوادث تبریز پرداخته و در بخشی از آن مینویسد: «روز 36/11/28 از طرف چند تن از روحانیون سرشناس شهر تبریز اعلامیهای منتشر و طی آن اعلام شده که به مناسبت چهلمین روز واقعه قم مجلس یادبود در مسجد میرزا یوسف مجتهدی شهر تبریز برگزار خواهد شد. از صبح روز 36/11/29 بازارهای شهرستانهای تبریز، مراغه، اهر، سراب، آذرشهر، و خسروشاه تعطیل بوده است.»
کشتار مردم تبریز توسط رژیم پهلوی
به گزارش ساواک: «شورای هماهنگی استان آذربایجان
شرقی بهطور فوقالعاده تشکیل و تصمیم گرفته
شده که واحدهایی از نیروهای مسلح نظامی برای کمک به مأمورین انتظامی وارد عمل
شوند.» آنها با اعزام به خیابانها اقدام به تیراندازی کرده و تعدادی را به شهادت رساندند.
در سند دیگری
درباره آمار شهدا، مجروحین و دستگیرشدگان حوادث 29 بهمن آمده است: «تا کنون شش
نفر از اخلالگران کشته شده و 125 نفر نیز مجروح و تعداد 210 نفر دستگیر گردیدهاند.»
روزنامه اطلاعات هم از شهادت 6 نفر و مجروح شدن 125 نفر در وقایع 29 بهمن تبریز خبر داد.
تکثیر و توزیع اعلامیه سیدکاظم شریعتمداری توسط ساواک
سیدکاظم شریعتمداری طی اعلامیهای مردم را به سکوت و آرامش دعوت کرده و نوشت: «هرگونه اظهار تشنج و تظاهرات
زیانبار جایز نیست، لذا با تشکر از احساسات حقیقی مردم آذربایجان مخصوصا تبریز
لازم است عموم مردم از این ساعت در منزل خود باشند و از فردا بازار را باز و مشغول
زندگی آرام خود باشند.»
نکته قابل توجه آن که ساواک از این اعلامیه
استفاده مورد نظر را کرده و با پخش آن در تمام شهر تبریز سعی در آرام کردن اوضاع
دارد. به گزارش ساواک: «با اقداماتی که انجام گرفته اعلامیه مذکور به تعداد زیاد تکثیر و شب هنگام
و بامداد 36/11/30 در نقاط مختلف شهر تبریز پخش و الصاق گردیده است.»
آيتالله سيدعبدالله شيرازي از مشهد نيز با صدور اعلاميهاي ضمن تسليت واقعه 29 بهمن تبريز «به پيشگاه مقدس حضرت وليعصر و به عموم آقايان اعلام و حججاسلام تبريز و اهالي محترم آذربايجان و خانواده داغديدگان»، به مسئولين امور تذكر دادند كه «در مقابل خواستههاي ديني و مذهبي و حقوق مشروعه ملت نبايد چنين عكسالعملي نشان داد.»
آيتالله گلپايگاني نيز با ارسال نامهاي سرگشاده به علماي تبريز ضمن تسليت اعلام كردند كه «روز چهارشنبه 14 ربيعالاول (3 اسفند) حوزه علميه قم تعطيل و مجلس ترحيم در مسجد اعظم برگزار خواهد شد. آيتالله گلپايگاني پس از برشمردن جنايات رژيم پهلوی افزودند: «ديگر نميتوان مردم را با برنامههاي مرتجعانه و حقارتبخش 2500 ساله پيش اقناع كرد و مرتجعان نميتوانند شعائر دوره جاهليت را كه توحيد اسلام و احكام قرآن بر آنها خط بطلان كشيده تجديد نمايند... دوران حكومت فردي و استبدادي به پايان رسيده و ملتها از حقوق حقه خود دفاع مينمايند.»
آيتالله مرعشي نيز با صدور نامهاي سرگشاده به علماي تبريز، ضمن ابراز «تأثر و تأسف شديد» از «ضرب و جرح و قتل عدهاي از مؤمنين و مسلمانان» تبريز، «دفاع از حريم اسلام و جامعه روحانيت» را «وظيفه هر فرد مسلمان» دانست و «وظيفه روحانيون» را «نگهداري و حراست از حريم اسلام و قرآن» اعلام كرد و اضافه کرد كه همين روحانيون بودند كه «در حمله عثمانيها به آذربايجان در قصبه چالدران جان خود را از دست دادند» و در «حمله ازبك و افاغنه به خراسان و حمله عثماني به شهرها و نيز حمله بيگانگان به جنوب و در همه حال آنان براي دفاع پيشقدم بودهاند.» و در پايان افزود: «ما جداً مصادر امور را مقصّر حوادث قم و تبريز ميدانيم و از آنان ميخواهيم زندانيان بيگناه و فضلا و مدرسيني كه بيجهت در تبعيد به سر ميبرند هر چه زودتر مستخلص و به اوطان خود برگردانده شوند.»
اعزام هیئت ویژه به تبریز توسط محمدرضا پهلوی
اما اهمیت قیام
29 بهمن تبریز برای دربار آن چنان بود که محمدرضا پهلوی شخصاً هیئتی ویژه را مأمور
رسیدگی به این پرونده کرد و هیئت مزبور در یکم اسفند ماه ( دو روز پس از حادثه )
وارد تبریز شد و با تهیه گزارش مشروحی جزئیات حوادث را به دربار منتقل کرد.
در گزارش هیئت رسیدگی به ریاست ارتشبد شفقت به زمینههای شکلگیری حادثه و جزئیات ویژهای پرداخته شد که در آن علاوه بر ناتوانی دستگاههای امنیتی در برآورد پیشامدهای حوادث تبریز درباره شروع درگیریها آمده است: «در حدود ساعت 9 گروه دیگری در جلوی مسجد میرزا یوسف با مشاهده بسته بودن درب مسجد به اعتراض پرداختند و با مأمورین شهربانی که در محل قرار گرفته بودند برخورد مینمایند و رئیس کلانتری 9 تبریز ( سرگرد حقشناس که فاقد وجهه خوب در بین مردم میباشد) با ادای کلمات موهن توام با بیتدبیری مینماید که در تهییج و عصبانیت مردم مؤثر بوده است...»
در ادامه گزارش این هیئت در قسمتی با عنوان
"اقدامات سازمانهای مسئول" به نقش نیروهای دولتی و امنیتی اشاره کرده
و درباره دستورات محمدرضا پهلوی برای جلوگیری از قیام مردم تبریز مینویسد: «استاندار
برای تسریع در اختیار قرار گرفتن نیروی کمکی نظامی (در بدو امر یک گردان و بعد تا
یک تیپ) با فرمانده نیروی زمینی شاهنشاهی تماس حاصل مینماید که در این مورد نیز
نیروی زمینی شاهنشاهی از طریق ستاد بزرگ ارتشتاران با کسب اجازه از پیشگاه مبارک
ملوکانه اقدام لازم معمول میدارد. استاندار ضمناً از آقای نخستوزیر تقاضای اعلام
حکومت نظامی میکند جواباً آقای نخستوزیر فرمان شاهنشاه را در این مورد بدین شرح
ابلاغ مینماید: حکومت نظامی نه ولی با قدرت عمل کنید – واحدهای نظامی در اختیار
استاندار است با قدرت عمل نماید.»
پس از این گزارشات سپهبد آزموده استاندار آذربایجان شرقی عزل و ارتشبد شفقت جایگزین او میشود. همچنین ریاست شهربانی استان نیز به تنزیل درجه و رتبه محکوم میشود.
یکی از اتفاقات
مهم در آن بازه زمانی دیدار هیئت ویژه رسیدگی با روحانیون تأثیرگذار تبریز است که روحانیت
مبارز و در رأس آن آیتالله قاضیطباطبایی در اعلامیهای به جهت جلوگیری از
سوءاستفاده رژیم پهلوی از این ملاقات مفاد انگیزهها، علل و دلایل قیام روحانیت و مردم
تبریز را تشریح میکند.
به هرترتیب آنطور
که از اسناد برمیآید قیام مردم تبریز تأثیر بسیار شگرفی در پیشبرد اهداف نهضت
اسلامی و تضعیف پایههای رژیم پهلوی داشت به طوری که پس از آن زنجیرههای چهلمهای
مداوم در سراسر کشور منتهی به سقوط رژیم 2500 ساله شاهنشاهی شد و از این جهت است
که میتوان از قیام 29 بهمن تبریز به عنوان قیام سرنوشتساز یاد کرد.