تاثیر اربعین سال 57 در پیروزی انقلاب اسلامی

پایگاه مركز اسناد انقلاب اسلامی؛ در 26 دی ماه سال 1357 محمدرضا پهلوی مجبور به فرار از كشور شد و در همان روز كابینه بختیار از مجلس رای اعتماد گرفت. در چنین شرایطی و در این مقطع حساس سه روز تا اربعین حسینی باقی مانده بود. از این‌رو نیروهای انقلابی درصدد برآمدند تا با برگزاری‌یك راهپیمایی عظیم در روز اربعین و با استفاده از پتانسیل بالای نهضت امام حسین(ع) كه پیش از این بارها مورد استفاده نیروهای انقلابی قرار گرفته بود، پایه‌های متزلزل رژیم پهلوی را ویران كنند. در ادامه به تاثیری كه اربعین سال 57 در پیروزی انقلاب اسلامی داشت اشاره می‌شود.

پیام امام خمینی(ره) در آستانه‌اربعین حسینی

امام خمینی(ره) در 25 دی 1357 در آستانه‌اربعین حسینی پیامی‌خطاب به ملت ایران صادر و راهبرد مبارزاتی خود را اعلام كردند. ایشان در قسمتی از این پیام اعلام داشتند:«اربعین سید مظلومان و سرور شهیدان ـ صلواة اللّه‏ و سلامه علیه ـ رسید. بر ملت رشید و آگاه ما اربعین‌های سودمندی گذشت. ما در این سال‌ها به دنبال بیش از پنجاه سال سلطنت غاصبانۀ سلسلۀ پهلوی با چه مصیبت‌هایی و بی‏ فرهنگی‌های خانمانسوزی مواجه بوده‏ ایم. سال‌هایی بس تلخ و رنج‏ آور در این پنجاه سال و تلخ‌تر و رنج ‏آورتر در این یكی دو سال اخیر كه ملت شجاع ما را علیه استبداد و استعمار به حركت درآورد. امسال اربعین امام امت در خلال اربعین‌های پیروان و شیعیان آن بزرگمرد اسلام واقع شده و گویی خون شهیدان ما امتداد خون پاك شهیدان كربلاست، و اربعین اخیر برادران ما بازتاب اربعین آن دلاوران می ‏باشد؛ خون طاهر آنان به حكومت طاغوتی یزید خاتمه داد، و خون پاك اینان سلطنت طاغوتی را به هم پیچید. اربعین امسال استثنایی و نمونه است؛ راهپیمایی و تظاهرات پرشور در این اربعین وظیفۀ شرعی و ملی است.ملت بزرگ ایران در سراسر ایران با راهپیمایی و تظاهرات خود این نظام را دفن می‌كند، و مخالفت خود را با"شورای سلطنت"غیرقانونی اعلام می‌نماید، و پشتیبانی خود را برای چندمین بار از جمهوری اسلامی اعلام می‌كند.»[1]

اعلامیه جامعه روحانیت مبارز در رابطه با راهپیمایی اربعین

جامعه‌روحانیت تهران نیز، به پیروی از رهنمودهای امام خمینی(ره)، با صدور اعلامیه‌ای مردم را برای شركت در تظاهرات اربعین فراخواند و مسیرهای راهپیمایی را مشخص كرد. در بخشی از این اعلامیه آمده بود:«جامعه روحانیت مبارز تهران در آستانه چنین لحظات سرنوشت‌سازی برای خنثی نمودن آخرین توطئه‌های استعمار و گرفتن آخرین رمق ضدخدایی رژیم استبداد و پاسخ دادن به ندای بزرگ رهبر نهضت اسلامی ملت بیدار ایران حضرت نایب الامام خمینی، كلیه طبقات و اقشار و اصناف مسلمان و متعهد مردم تهران را به یك راهپیمایی بزرگ اسلامی دعوت می‌نماید كه در جمعه، اربعین، 20 صفر برابر با 29 دی ماه از مراكز تعیین شده... در صفوف متحد و منظم حركت نمایند.»[2]

روز 27 دی ماه، كمیته برگزاری راهپیمایی جامعه روحانیت مبارز با صدور اعلامیه شماره 2 از مردم خواستند تا به تذكرات ماموران انتظامی كه از طرف جامعه روحانیت با آرم مشخص و متحدالشكل خدمات انتظامی را عهده‌دار بودند توجه كنند؛ از گرفتن خوراكی و غذا از افراد متفرقه خودداری كنند؛ از سردادن شعارهای متفرقه و آوردن پلاكاردهایی كه مغایر با وحدت اسلامی بود خودداری كنند.[3]

وحشت رژیم پهلوی از تظاهرات اربعین حسینی

پیش‌بینی حضور گسترده‌مردم در تظاهرات این روز، باعث ترس و وحشت مقامات رژیم شد. آنها می‌دانستند تظاهرات گسترده‌ای در پیش است و با توجه به شرایط حاكم بر كشور و شور و حال خاصی كه وجود دارد، دولت مجبور است كه اجازه‌برگزاری تظاهرات را صادر كند. افزون بر این، دولت بختیار كه در 26 دی‌ماه از مجلس رأی اعتماد گرفته بود، برای پیشبرد برنامه و سیاست‌هایش نیاز به آرامش داشت تا بتواند بر اوضاع غلبه كند. از طرفی سپهبد فضل‌الله زاهدی جانشین شهربانی كشور نیز مخالف هرگونه برخوردی با مردم بود؛ چرا كه روحیه‌نظامیان، به‌خصوص پرسنل شهربانی متزلزل بود به گونه‌ای كه حتی سپهبد جعفری به تلخی اعتراف كرد:«عده‌ای از سرپاسبان‌ها و پاسبان‌ها علاوه بر گزارش كتبی به طور شفاهی هم صریحا اظهار می‌كنند كه ما مسلمان و مقلد آیت‌الله خمینی هستیم و نمی‌توانیم برخلاف اوامر و دستورات آیت‌الله رفتار كنیم.»[4]

در آستانه‌اربعین حسینی جلسه‌شورای امنیت ملی، بنا به دعوت بختیار تشكیل و در آن جلسه موضوع راهپیمایی روز اربعین مطرح شد. حاضران در این جلسه عبارت بودند از: بختیار، میرفندرسكی، ارتشبد شفقت، سپهبد بدره‌ای، سپهبد ربیعی، دریارسالار حبیب‌اللهی، سپهبد مقدم، سپهبد محققی، سپهبد رحیمی، سپهبد خواجه‌نوری، سرلشكر پرویز امینی افشار، و ارتشبد قره‌باغی. در این جلسه بختیار استدلال كرد كه«در وضعیت فعلی با توجه به احساسات مردم از راهپیمایی آنها نمی‌توان جلوگیری كرد.»بدین ترتیب پس از مذاكراتی، همگی با عدم مقابله با برگزاری راهپیمایی اربعین موافقت كردند.

از طرف دیگر در این مقطع "ژنرال هایزر" در تهران حضور و مأموریت داشت كه از فروپاشی ارتش بعد از فرار محمدرضا پهلوی جلوگیری و آنها را برای حمایت از دولت بختیار هماهنگ كند. در راستای این سیاست وی‌یك روز قبل از اربعین‌یعنی در روز 28 دی ماه جلسه‌ای با فرماندهان ارتش تشكیل داد و به بررسی اوضاع كشور و پیامدهای راهپیمایی اربعین پرداخت.

برخی از مقامات ارتش همچون تیمسار مقدم اعتقاد داشتند كه دولت بختیار در روز اربعین سقوط خواهد كرد و دو میلیون نفر در تظاهرات شهر تهران شركت می‌كنند. آنها در این جلسه از نقش ارتش برای كنترل اوضاع صحبت كردند. هایزر پیشنهاد كرد كه همه‌سربازان از خیابان‌ها جمع‌آوری شوند و حضور آنها فقط محدود به مناطق حساس نظامی‌و غیرنظامی‌باشد؛ تا اگر اتفاقی رخ داد تأسیسات حیاتی حفظ شود. هایزر حتی به بختیار پیشنهاد كرد كه مقررات تظاهرات را در مطبوعات، رادیو و تلویزیون اعلام كنند، و به انقلابیون اخطار دهد كه با هرگونه خشونتی به سختی برخورد خواهد شد. بختیار به توصیه‌ی وی عمل و در یك سخنرانی تلویزیونی بر لزوم برخورد با هرگونه‌حركتِ خارج از نظم در روز اربعین تأكید كرد.[5]

تظاهرات اربعین حسینی در تهران

در روز 29 دی ماه 1357 هم‌زمان با اربعین حسینی مردم سراسر ایران به پیروی از رهنمودهای امام خمینی(ره) در راهپیمایی باشكوهی شركت كردند. آنها در این مراسم عظیم به دولت بختیار رأی منفی دادند و خواستار سرنگونی حكومت پهلوی و دولت دست‌نشانده‌بختیار، برقراری حكومت اسلامی‌و بازگشت امام(ره) به میهن شدند. به گزارش خبرگزاری‌ها، راهپیمایی اربعین از لحاظ جمعیت و نظم از راهپیمایی‌های تاسوعا و عاشورا به مراتب بیشتر و منظم تر و منسجم تر بود. سیل جمعیت حاضر در این روز به حدی بود كه روزنامه‌كیهان در تیتر اول خود از این راهپیمایی با عنوان "عظیم‌ترین راهپیمایی مذهبی و سیاسی تاریخ" نام برد.[6].

تیترروزنامه كیهان درباره راهپیمایی عظیم اربعین- شنبه، 30 دی 1357

از ساعت 8 صبح روز اربعین حسینی قشرهای مختلف مردم تهران همچون، دانشجویان، دانش‌آموزان، معلمان، كارگران، كاركنان ادارات و سازمان‌ها و شركت‌های دولتی، كسبه و بازاری‌ها، براساس برنامه‌اعلام‌شده در نقاطی همچون بازار، 45 متری سید خندان، میدان كندی، میدان شهناز، میدان گمرگ، میدان شاه، میدان خراسان، پیچ شمیران، باغ فردوس، قلهك، میدان ونك، دو راهی‌یوسف‌آباد، فلكه‌دوم تهران‌پارس، سی‌متری و میدان راه‌آهن، اجتماع و به‌تدریج به سمت میدان شاهرضا، میدان 24 اسفند و خیابان آیزنهاور، حركت كردند. پلاكاردهایی كه توسط جمعیت حمل می‌شد، حاوی مطالب و شعارهایی در حمایت از امام خمینی(ره) و علیه رژیم سلطنتی و برقراری حكومت اسلامی بود. پس از اجتماع مردم در میدان آزادی، در هنگام ظهر، اذان قرائت شد و جمعیت نماز خواندند. سپس چند نفر سخنرانی كردند و در پایان قطعنامه‌ 10 ماده‌ای این روز قرائت شد. متن این قطعنامه به شرح زیر است:

«در این روز تاریخی كه ملت مسلمان و مبارز ایران همزمان با اربعین سالار شهیدان و پیشوای آزادگان حضرت حسین بن علی (ع) و یاران جانبازش به مرحله تازه‌ای از قیام ضدطاغوتی خود رسیده و در پرتوی رهبری قاطع و روشن بینانه مرجع عالیقدر و رهبر بزرگ امام خمینی و سایر مراجع تقلید و روحانیت آگاه و مبارز بر نخستین آرمانش دست یافته و شاهد بارور شدن خون‌های هزاران عزیز و فرزندان انقلاب اسلامی خویش است، شركت كنندگان در این راهپیمایی بزرگ كه اكثریت قاطع ملت قهرمان ایران تشكیل می‌دهند، یك دل و یك صدا خواسته‌های خود را به شرح زیر اعلام و با قاطعیت تمام تحقق و اجرای آن را تعقیب می‌نمایند:

قطعنامه ده ماده‌ای اربعین 57

1ـ ما غیرقانونی بودن سلطنت خاندان پهلوی و خلع شاه را از مقام سلطنتی كه او و پدرش با قوه‌قهریه غصب كرده بودند اعلام می‌داریم.

2ـ ما رژیم ارتجاعی شاهنشاهی را مردود می‌دانیم و خواهان برقراری حكومت اسلامی‌در ایران هستیم؛ جمهوری آزاد اسلامی‌كه با رأی ملت بر سرِ كار آید و مملكت را بر مبنای تعالیم حیات‌بخش اسلام اداره كند.

3ـ با تشكیل شورای انقلاب اسلامی‌ایران از طرف مرجع عالیقدر و رهبر مبارزات ملت، امام خمینی كه به موجب رأی اعتماد مكرر قبلی ملت به‌ایشان صورت گرفته، تأیید و از ایشان درخواست می‌كنیم هرچه زودتر اعضای شورای انقلاب و حكومت موقت را معرفی كنند تا زمام امور مملكت را به‌دست گیرند و مقدمات مراجعه به آرای عمومی‌را برای تعیین آینده‌ایران فراهم سازند.

4ـ ما دولت بختیار را كه از طرف سلطنت غیرقانونی و با رأی مجلس غیرقانونی بر سر كار آمده به رسمیت نمی‌شناسیم.

5ـ سربازان، درجه‌داران و افسران ارتش كه در كنار مردم پشتیبان انقلاب اسلامی‌ملت باشند مورد علاقه و احترام ملت‌اند و ما از همه‌ارتشیان می‌خواهیم كه خود را از ملت و اراده‌ملت جدا نكنند و اجازه ندهند از آنها به‌عنوان وسیله‌ای برای تهدید ملت و سركوب مبارزان آزادی‌خواه استفاده شود.

6ـ قیام و مبارزه‌اسلامی‌ملت ایران كاملاً ماهیت اسلامی‌دارد و همه‌قشرهای ملت در آن صمیمانه شركت دارند و به هیچ عامل بیگانه كمترین وابستگی ندارد. ملت ما همواره پاسدار اصالت اسلامی‌و‌یكپارچگی مبارزه‌خود خواهد بود و همه‌قشرها و گروه‌های آزادی‌خواه را از اختلاف و پراكندگی برحذر می‌دارد.

7ـ ما خواستار روابط حسنه با تمام ملت‌ها هستیم. به شرط آنكه دولت‌هایشان در مبارزه‌ملت قهرمان ما كارشكنی نكنند كه هر نوع توطئه‌آنان در كار نهضت بر روابط سیاسی و اقتصادی ایران با آنان لطمه‌جبران‌ناپذیری وارد خواهد كرد.

8ـ مبارزه‌ملت ما در شكل‌های مختلف تظاهرات، اعتصابات و نظایر آن تا پیروزی نهایی و استقرار حكومت عدل اسلامی‌ادامه خواهد‌یافت و ملت ما عملاً ثابت كرده است كه در این راه در تحمل مشكلات مبارزه پرتوان و شكیبا و به وعده‌نصر و پیروزی الهی امیدوار است.

9ـ ما از وكلای غیرقانونی مجلسین می‌خواهیم كه از رفتن به خانه‌ملت خودداری كنند و به صفوف ملت بپیوندند.

10ـ ما از كسانی‌كه در شورای سلطنتی غیرقانونی به‌عنوان عضویت داخل شده‌اند، می‌خواهیم كه غیرقانونی بودن سمت خود را اعلام كنند و بدانند كه از نظر ملت همه‌مسئولیت‌های كشور باید در دست شورای انقلاب اسلامی‌باشد كه امام خمینی تعیین خواهد كرد.»[7]

تظاهرات روز اربعین به حدی عظیم بود كه هایزر آن روز را "بدتر از روز فرار محمدرضا پهلوی از ایران" می‌دانست. وی درباره عظمت تظاهرات روز 29 دی در خاطرات خود می‌نویسد: «گزارش‌های رسیده حاكی از آن بود كه راهپیمایی شتاب گرفته است. می‌توانستم خیابان‌های اطراف ستاد را ببینم كه پر از جمعیت بود.»[8] این تظاهرات در همه شهرها و استان‌های ایران با قدرت برگزار شد و مردم تظاهرات اربعین را به میتینگی علیه رژیم پهلوی بدل کردند.

پیامدهای تظاهرات اربعین 57

اربعین سال 57 تیر خلاص را بر پیكر رژیم پهلوی وارد كرد و تنها 22 روز بعد از این تظاهرات عظیم انقلاب اسلامی به پیروزی رسید. ارتشبد قره‌باغی در خاطراتش درباره‌پیامدهای تظاهرات اربعین 57 چنین نوشته است:«این راهپیمایی نیز مانند تظاهرات روزهای تاسوعا و عاشورا برای مخالفین موفقیت بزرگی محسوب [می‌شد] و به علت وجود حكومت نظامی‌در كشور، دلیل دیگری بر ضعف و ناتوانی دولت و شكست مجدد نیروهای مسلح در برابر آنها منظور گردید.»[9]

یكی دیگر از پیامدهای راهپیمایی اربعین امیدواری بیشتر مردم به پیروزی بود.به گزارش ژنرال هایزر بعد از راهپیمایی اربعین تظاهرات پرسروصداتر شده بود حتی روزهای بعدی همه روزه هزاران نفر كه پیوسته سر و صدای زیادی داشتند تظاهرات می‌كردند.