پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- علیرضا رضایی؛ طبق اطلاعیه حضرت امام خمینی و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته 29 دی ماه 1357 مصادف با اربعین حسینی سراسر ایران شاهد تظاهرات یکپارچه و بی‌سابقه علیه رژیم پهلوی بود. امام خمینی در اعلامیه خود این تظاهرات را امر ملی و شرعی دانستند، تا با تکرار رفراندوم عظیم تاسوعا و عاشورای حسینی ، بار دیگر خواسته ملت ایران مبنی بر استقرار جمهوری اسلامی در برابر جهانیان مطرح شود.
در همین زمینه مردم شهرهای ایران در سراسر کشور به خیابان‌ها آمدند تا عظیم‌ترین راهپیمایی مذهبی و سیاسی تاریخ علیه رژیم پهلوی را رقم بزنند.
تهران
تظاهرات روز اربعین در تهران بسیار گسترده بود. روزنامه آیندگان درباره تظاهرات مردم تهران در روز اربعین نوشت: تظاهراتِ تهران دارای شکوه خاصی بود و شاید بتوان این تظاهرات را از گسترده‌ترین و باشکوه‌ترین تظاهرات‌های تاریخ معاصر ایران دانست، زیرا نسبت به راهپیمایی‌های گذشته چون دوازده شهریور (عید فطر)، نوزده آذر (تاسوعا) و بیست آذر (عاشورا) به مراتب گسترده‌تر و وسیع‌تر بود.[1]
سیدمحمدهاشم یزدان‌پرست در خاطرات خود درباره تظاهرات روز اربعین 57 در تهران این‌چنین می‌گوید: روز 29 دی‌ماه مصادف با اربعین حسینی، رود پرخروش جمعیتِ تظاهرکننده، از هر سو به سمت خیابان انقلاب سرازیر بود. تا چشم کار می‌کرد مردان و زنانی مشاهده می‌شدند که کودکان کوچک خود را در آغوش کشیده و سایر فرزندان خود را به همراه داشتند. ....یادِ سالار شهیدان و غم سنگینی که در این روز بر دل تمام پیروان آن معلم بزرگِ عزت و شهادت، سایه افکنده بود، بر راهپیمایی نیز سایه خود را گسترده بود... نظم حاکم بر راهپیمایی مردم اعجاب‌انگیز بود. گروه زیادی از مردان و زنان با بازوبند و پارچه آرمِ انتظامات، مسئولانِ راهنمایی و حفظ نظم بودند.
...مینی‌بوس‌های زیادی مشاهده می‌شد که بر روی آنها نوشته شده بود «تدارکات و پذیرایی از راهپیمایان». به روالِ روزِ عاشورا، در این روز نیز شعارهای آهنگینی ساخته شده بود. مردم با شور و اشتیاق فریاد می‌زدند «ما طالب نابودی شاهیم، شورای سلطنت نمی‌خواهیم»، «شورایِ انقلاب اسلامی، تحتِ لوای رهبر نامی، خمینی روح‌الله سبط رسول‌الله»، «ضامن اجرای حق خون شهیدانِ ماست، مظهری از نهضتِ شهید کرب‌وبلاست، به روزِ اربعین ایها الناس، پیروزی از ماست، نابودی از شماست.»[2]
این تظاهرات به قدری باشکوه بود که ژنرال هایزر امریکایی آن روز را "بدتر از روز فرار محمدرضا پهلوی از ایران" می‌دانست. وی درباره عظمت تظاهرات روز 29 دی در خاطرات خود می‌نویسد: «گزارش‌های رسیده حاكی از آن بود كه راهپیمایی شتاب گرفته است. می‌توانستم خیابان‌های اطراف ستاد را ببینم كه پر از جمعیت بود.»
شیراز
در روز اربعین حسینی، در شیراز جمعیتی حدود پانصد هزار نفر، ابتدا در صحنِ شاه‌چراغ و مسجد عتیق تجمع کردند و سپس در سطح شهر دست به تظاهرات زدند. روحانیانِ برجسته شهر مانند آیت‌الله دستغیب و آیت‌الله شیخ بهاءالدین محلاتی نیز در پیشاپیش مردم در حرکت بودند. تظاهرکنندگان، در هنگام ظهر نماز جماعت را به امامت آیت‌الله دستغیب برگزار کردند و در انتها قطعنامه تظاهرات توسط حجت‌الاسلام مجدالدین محلاتی قرائت شد.[3]
تبریز
در تبریز نیز تظاهراتِ باشکوهی در روز اربعین برگزار شد. در این تظاهرات حدود یک میلیون نفر از اهالی شهر از ساعات اولیه صبح گردهم آمدند و سپس دست به تظاهرات زدند. تظاهرکنندگان در هنگام ظهر، نماز جماعت را به امامت آیت‌الله قاضی طباطبایی و آیت‌الله اشراقی اقامه کردند و در پایان قطعنامه تظاهرات توسط آیت‌الله قاضی طباطبایی خوانده شد.[4]
مشهد
در روز اربعین، مشهد شاهد تظاهرات صدها هزار نفر از اهالی آن شهر بود. مردم، ابتدا روبروی منزل آیت‌الله شیرازی تجمع کرده و تظاهرات خود را از آنجا آغاز کردند. این تظاهرات چنان وسیع بود که فقط تعداد زنانِ شرکت‌کننده در این راهپیمایی را سیصد هزار تن نوشته‌اند. تظاهرکنندگان در خیابانِ تهران، نماز جماعت خواندند و به سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای و حجت‌الاسلام هاشمی‌نژاد گوش فرادادند. در انتها قطعنامه‌ای ده ماده‌ای قرائت شد.[5]
اصفهان
در اصفهان نیز میلیون‌ها نفر از مردم که برخی از آنها کفن‌پوش بودند، در سطح شهر دست به تظاهرات زدند و سپس در میدان نقش جهان گرد آمده و نماز ظهر و عصر را در مسجد شاه (امام) اقامه کردند. در نجف‌آباد هم مردم پس از اجتماع در مسجد جامع شهر، در سطح شهر دست به تظاهرات زدند و پس از اقامه نماز به سخنرانی روحانیان شهر گوش فرادادند که ناگهان خبر رسید در یزدان‌شهر، چماقداران به مردم حمله کرده‌اند. پس از شنیدن این خبر، هزاران نفر از مردمِ شهر به سمتِ محل درگیری رفتند. در این محل بین مردم و چماقداران درگیری شدیدی رخ داد که در اثر این درگیری پانزده نفر از مردم شهر نجف‌آباد شهید و حدود دویست نفر مجروح شدند. با انتشار این خبر در اصفهان آیت‌الله طاهری و حدود پنج هزار نفر از اهالی شهر اصفهان برای کمک عازم نجف‌آباد شدند که در ورودی شهر مأموران مانع ورود آنها به شهر شدند و اهالی شهر نجف‌آباد نیز پیام دادند که به کمک نیازی ندارند، در نهایت آیت‌الله طاهری و مردم به اصفهان بازگشتند.[6]
کرمانشاه
در کرمانشاه، در روز اربعین ده‌ها هزار نفر از مردم دست به تظاهرات زدند و به جای مجسمه‌های شاه و خانواده‌اش که از ترس مردم توسط مأموران رژیم به پادگان شهر منتقل شده بود، پرچم‌های سبز و عکس امام،نصب شده بود. مأموران ساواک نیز از ترس مردم ساختمان ساواک را تخلیه کرده و به پادگان شهر منتقل نمودند.[7]
خرمشهر
در شهرهایِ مختلف استان خوزستان نیز تظاهرات‌های باشکوهی در روز اربعین برپا شد. گسترده‌ترین تظاهرات در این استان، مربوط به شهر اهواز بود. در اهواز حدود پانصد هزار نفر که تعداد کثیری از آنها از عشایر و روستاییان اطراف بودند، تظاهراتِ باشکوهی برگزار کردند. در خرمشهر نیز حدود شصت هزار نفر از اهالی این شهر در مسجد امام صادق(ع) اجتماع نموده و سپس در حالی که روحانیان مبارز شهر نظیر: حجت‌الاسلام والمسلمين نوری، ربانی، محمدی، موسوی و شیخ محمدطاهر در پیشاپیش آنها در حرکت بودند، در سطح شهر دست به تظاهرات زدند و سپس به مسجد امام صادق(ع) بازگشتند و نماز جماعت را در آنجا برگزار کردند.
آبادان
در آبادان، علی‌رغم بارش شدید باران، بیش از یکصد هزار نفر از اهالی این شهر، تظاهرات باشکوهی برگزار کردند. در این تظاهرات عشایر، روحانیان و اعضای هیئت اعزامی امام خمینی و بانوان پیشاپیش، در حرکت بودند. تظاهرکنندگان پس از اجتماع در ورزشگاه تختی به سخنرانی یکی از روحانیان این شهر گوش فرا دادند.[8]
قم
هزاران نفر از مردم قم در روز اربعین، ابتدا در صحنِ (بانوان) میدانِ آستانه و خیابان ارم تا چهارراه شهدا (مردان) اجتماع کردند و سپس در خیابان‌های شهر دست به تظاهرات زدند. تظاهرکنندگان به میدان ورودی شهر که میدان امام نامیده شده بود، آمدند و در آنجا نماینده دانشجویان و حجت‌الاسلام والمسلمين املشی به سخنرانی پرداخته و در نهایت مردم در ساعت 30/14 دقیقه پراکنده شدند.[9]
کاشان
مردم کاشان که از قبل در فراهم کردن تدارک راهپیمایی اربعین سعی وافری داشتند ، ساعت 8 صبح این روز، به سوی مسجد گذر بابا ولی ، مرکز اجتماع و میعادگاه اربعین حرکت کردند. در این روز، عکس‌های اکثر شهدای کاشان، در میان دسته‌های گل و لامپ‌های رنگین تزیین یافته بود و در صحن مسجد به دیوارها تکیه داده بود.
پس از گذشت ساعتی فضای مسجد و خیابان های اطراف مسجد مملو از جمعیت گردید و درساعت 30/11 پس از پایان سخنرانی یکی از وعاظ مبارز کاشان مردم به میدان قاضی اسدالله حرکت کردند. علمای کاشان همچون حضرات آیات صبوری، سید مهدی یثربی، ملکی در صفوف مردم حضور داشتند. ده‌ها هزار نفر از بانوان کاشانی در کنار آقایان و در صفوف جدا گانه در راهپیمایی اربعین شرکت کردند. از ابتدای جمعیت که روحانیون حضور داشتند تا انتهای جمعیت نزدیک یک کیلو متر مسافت بود.
مردم به صورت هماهنگ شعارهایی همچون : «در طلوع آزادی جای شهدا خالی» ، «ضامن پیروزی ما خون ماست» ،«ارتش برادر ماست خمینی رهبر ماست» و«پیروزی نهایی جمهوری اسلامی» سر می‌دادند. و در آخر در ساعت 30/14 دقیقه راهپیمایی پس از قرائت قطعنامه هشت ماده‌ای مردم کاشان پایان یافت.
سبزوار
در شهر سبزوار مردم با در دست داشتن تمثال امام خمینی و دکتر علی شریعتی و حمل پارچه نوشته‌هایی همچون :«ما دراین رفراندوم حکومت بختیار را غیر قانونی دانسته و خواستار حکومت اسلامی هستیم/ تا اسقرار جمهوری اسلامی به مبارزه ادامه می‌دهیم/ خون شهیدان ما امتداد خون شهیدان کربلاست(امام خمینی) / درود بر مجاهد کبیر آیت‌الله طالقانی» در خیابان‌ها حاضر شدند. از ویژگی‌های مهم این تظاهرات حضور بانوان بود. جمعیت کثیری هم از روستاها و بخش‌های ششتمد ، داورزن و جغتای برای حمایت راهپیمایان به سبزوار آمده بودند. گزارش‌ها از جمعیتی حدود هفتاد و به نقلی صد هزار نفر حکایت داشت.
ارومیه
مردم ارومیه نیز در پاسخ به ندای امام خمینی (ره) در روز 30دی ماه در خیابان‌ها حاضر شدند و با سر دادن شعارهای انقلابی به پیام امام لبیک گفتند. تظاهرات اربعین در ارومیه یکی از عظیم‌ترین وبا شکوه‌‌ترین راهپیمایی‌های تاریخ این شهر بود. در حالیکه برف سنگینی می‌بارید، مردم از ساعت 10صبح در مقابل مسجد اعظم اجتماع کردند، و سپس به سردادن شعارهایی علیه رژیم پهلوی و دولت بختیار پرداختند. بر اساس گزارش روزنامه کیهان بالغ بر 150000نفر از مردم شهر به خیابان‌ها ریختند و اعتراض خود را نسبت به رژیم و حمایت خود را از امام خمینی(ره) اعلام کردند. این تظاهرات را با عنوان «تظاهرات زیر بارش برف» هم یاد می‌کنند.
کرمان
مردم شهر و روستاهای حومه کرمان بعد از دریافت پیام امام خمینی مبنی بر شرکت مردم در راهپیمایی اربعین به خیابان‌ها آمدند. هیئت‌ها و دسته‌جات عزاداری از مساجد محلات به سوی مرکز شهر روانه شده سپس جمعیت انبوهی در آن روز از مسجد جامع در مسیر خیابان شاهپور(شریعتی) به راه افتادند. در پیشاپیش جمعیت آیت‌الله صالحی‌کرمانی و عده زیادی از روحانیون و طلاب حضور داشتند. راهپیمایان در انتهای مسیر به استادیوم ورزشی شهر وارد شدند و در آن مکان به سر دادن شعار و گوش دادن به سخنان سخنران پرداختند. در آن روز انقلابیون تغییر نام ورزشگاه کرمان به جهان پهلوان تختی را اعلام کردند. همزمان با تظاهرات اربعین هیئت علمی دانشسرای عالی فنی کرمان به مناسبت بازگشایی مجدد دانشسرا قطعنامه 5 بندی را صادر نمود که در آن علاوه بر حمایت از امام خمینی به برخی سیاست‌های رژیم پهلوی اعتراض کردند.
علاوه بر این؛ مردم شهرهای سراب، دلیجان، میناب، زرین‌شهر، تربت حیدریه، ساوه ، سلماس، خمینی‌شهر، قاین، نیشابور، بانه، کنگاور، بوشهر، بندرگناوه، بندرعباس، سمنان، بابل، کیاکلا ، اردبیل، گچساران، شاهرود کرج و شهرهای دیگر نیز در روز اربعین به ندای امام خمینی لبیک گفتند.
امام خمینی در روز 30 دی، بعد از تظاهراتِ عظیمِ روز اربعین، پیامی به ملت ایران فرستاد. در بخش‌هایی از این پیام چنین آمده است: «سلام بی‌پایان و درود بی‌حد به عموم اهالی غیور ایران، ملتِ شریف و شجاعی که با وحدت کلمه، خواستِ خود را که برچیده شدن نظام شاهنشاهی و استقرار حکومت جمهوری اسلامی است، در اربعین امام، امت برای چندمین بار اعلام نمودند. نهضت مقدس اسلامیِ شما گرچه با خون پاک شهیدان و مصیبت‌‌های جانگداز توأم بود، لکن آزادی‌خواهی و استقلال‌طلبی شما در جَبینِ تاریخ ثبت شد. دشمن اساسی خود و کشور خود را از صحنه بیرون راندید و بزرگترین خائن و جانیِ کشور را در گورستان تاریخ دفن نمودید. شما با قیام و استقامتِ خود به ملت‌های مستضعف ثابت کردید که اسلحه‌‌های مدرن و قدرت‌‌های شیطانی نمی‌توانند در مقابل خواستِ ملتی که برای دفاع از عقیده و حقِ خود دلاورانه بپاخاسته است دوام داشته باشند؛ و نیز ثابت کردید که قدرت ملتی آگاه، بر تمامی سلاح‌‌های ابرقدرت‌ها پیروز است. شاه رفت و رژیم شاهنشاهی فروریخت. دزدانِ بیت‌المال، سرمایه‌ها را خارج کردند و یکی پس از دیگری گریختند. ملت شجاع در اولین فرصت به حساب آنان خواهد رسید. اینان رفتند و آشفتگی‌ها و خرابی‌های بسیاری را بر جای گذاشتند که با خواستِ خدا و همت ملت باید ترمیم شود؛ گرچه سال‌ها طول خواهد کشید...»[10]
به این ترتیب برگِ زرینِ دیگری از تاریخ انقلاب اسلامی ایران ورق خورد و ملتِ مسلمان و انقلابی ایران از آزمونی بزرگ سربلند و سرافراز بیرون آمدند. این راهپیمایی راه را برای سرنگونی رژیم پهلوی باز کرد و زمینه را برای پیروزی انقلاب در 22 بهمن 57 فراهم ساخت.
[2]. سید هاشم پوریزدانپرست، همگام با مردم در انقلاب اسلامی، ج 2 ،تهران،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،1385، صص 143-145
[3]. روزنامه‌ی کیهان، شماره‌ی 10617، شنبه 30/10/1357، ص1
[4]. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، کتاب بیست و چهارم، ص191
[5]. شاکری، انقلاب اسلامی مردم مشهد، ص143
[6]. روزنامه‌ي اطلاعات، شماره‌ی 15764، مورخ شنبه 30/10/1357، ص20
[7]. روزنامه‌ی کیهان، شماره‌ی 10617، مورخ شنبه 30/10/1357، ص2
[8]. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی 15764، شنبه 30/10/1357، صص 2 و 6
[9]. همان، ص3
[10]. صحیفه امام خمینی(ره)، ج5، ص502
