سیر مطالعاتی پهلوی| بخش اول؛ سلطنت رضاخان
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ بدون شک برای مطالعه تاریخ شناخت منابع مهمترین مسئله است؛ این موضوع در مطالعه تاریخ معاصر ایران، به دلیل کثرت منابع اهمیت بیشتری دارد.
برای کسب اطلاعات دقیق و مستند از یک برهه تاریخی مطالعه چند کتاب به صورت زنجیره‌وار بهترین شیوه برای فهم آن برش از تاریخ است. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در فرمایشات خود بارها به این شیوه تاکید کرده‌اند. ایشان در یکی از دیدارهای خود در این رابطه فرمودند: «یکی از چیزهائی که ما امروز خیلی احتیاج داریم، برنامه‌های مطالعاتی برای قشرهای مختلف است. بارها اتفاق می‌افتد که جوان‌ها را، نوجوان‌ها را به کتابخوانی تشویق می‌کنیم؛ مراجعه می‌کنند، می‌گویند آقا چه بخوانیم؟ این سؤال یک جواب ندارد؛ احتمالاً جواب‌های متعددی دارد. مجموعه‌ی متصدیان امر کتاب - چه در وزارت ارشاد، چه در مجموعه‌ی کتابخانه‌ها - روی این مسئله باید کار جدی بکنند؛ در بخش‌های مختلف، برای قشرهای مختلف، به شکل‌های مختلف، با تنوع متناسب، سیر مطالعاتی درست کنند؛ اول این کتاب، بعد این کتاب، بعد این کتاب. وقتی که جوان، نوجوان، یا کسی که تاکنون با کتاب انس زیادی نداشته است، وارد شد، حرکت کرد، راه افتاد، غالباً مسیر خودش را پیدا خواهد کرد.»
در این راستا، پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی با معرفی سیرهای مطالعاتی می‌کوشد برنامه‌ای دقیق پیش روی مخاطب جوان و نوجوان قرار دهد. در گام اول، سیر مطالعاتی پهلوی – دوره اول (سلطنت رضاخان) معرفی می‌شود.
1- تجربه مشروطیت؛ حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان
بسیاری از محققان و صاحب‌نظران معتقدند بعد از انحراف مشروطه، زمینه برای ظهور دیکتاتوری رضاخان مهیا شد. از این رهگذر برای شناخت زمینه‌های روی کار آمدن سلطنت پهلوی، نخستین گام مطالعه کتاب «تجربه مشروطیت» است.
این اثر که به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان نگاشته شده، كتابی مختصر و بر مبنای منابع دست اول است. کتاب فوق در دو فصل تدوین شده است: فصل‌اول به بررسی عوامل، زمینه‌ها و سیر حوادث و نقش نخبگان در نهضت مشروطه می‌پردازد و در فصل دوم، ایدئولوژی و اندیشه‌های بنیان‌گذاران نهضت مشروطه مورد مطالعه قرار می‌گیرد و در پایان اشاره‌ای به پی‌آمدهای مشروطه و تجربه گران‌قیمت آن در انقلاب اسلامی دارد.
2- مجلس شورای ملی و تحکیم دیکتاتوری رضاشاه؛ علیرضا ملایی توانی
رضاخان با در دست گرفتن مجلس، موفق شد دیکتاتوری خود را در ایران تحکیم بخشد. این در حالی بود که انقلابیون عصر مشروطه گمان می‌کردند با تاسیس مجلس، تمامی مشکلاتِ سر راه دموکراسی حل خواهد شد، غافل از این‌که این نهاد به خاطر اتکا به پیش‌فرض‌های غربی، با عملکرد ضعیف خود دست‌مایه‌ای برای تحکیم دیکتاتوری رضاخان شد. بنابراین تحکیم دیکتاتوری رضاشاه گرچه حاصل عوامل مختلفی بود، ولی مجلس شورای ملی در راس این عوامل قرار داشت و با قانونی ساختن تمایلات قلبی رضاخان، مسیر تدریجی نیل او به دیکتاتوری را هموار ساخت.
کتاب «مجلس شورای ملی و تحکیم دیکتاتوری رضاشاه» به قلم علیرضا ملائی‌توانی می‌کوشد تا نقش مجلس شورای ملی در تثبیت و تحکیم دیکتاتوری رضاخان را مورد واکاوی قرار دهد. ارزیابی عملکرد دو مجلس چهارم و پنجم شورای ملی و چگونگی اثرگذاری رضاخان و جریان اقتدارگرای حامی او بر تصمیمات، مواضع و سیاست‌های مجلس از مباحث اصلی این کتاب است.
مطالعه این کتاب به مخاطب کمک می‌کند تا زمینه‌های تثبیت دیکتاتوری رضاخان را به خوبی درک کند.
3- سازمان پرورش افکار؛ بابک دربیگی
رضاخان، پس از تحکیم پایه‌های سلطنت خود کوشید تا با «پرورش افکار» حیطه نفوذ خود را در جامعه گسترش دهد و به نوعی کسب مشروعیت کند. «سازمان پرورش افکار» با همین هدف تاسیس شد. این سازمان وسیله‌ای برای اجرای مقاصد فرهنگی یک رژیم استبدادی به شمار می‌رفت.
این کتاب تحقیق مستندی از نحوه تشکیل، اهداف، فعالیت‌ها و عملکرد سازمان مذکور است. قلم روان بابک دربیکی، مطالعه کتاب را سهل‌تر می‌کند. «سازمان پرورش افکار» را مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرده است.
4- سرگذشت دیکتاتور؛ ساره جمالی زواره
«سرگذشت دیکتاتور» می‌کوشد بخش‌هایی از زندگی عبرت‌آموز رضاخان پهلوی را به تصویر بکشد. علاوه بر این، آشنایی با سرگذشت رضاخان، تصویر دقیقی از وضعیت ایران در دوره سلطنت او به دست می‌دهد. خواننده با مطالعه این کتاب درمی‌یابد که چگونه یک قزاق دون‌پایه با کمک عوامل خارجی مراتب رسیدن به سلطنت را طی کرد و سرانجام نیز توسط همان عوامل خارجی از تخت سلطنت به زیر کشیده شد.
این کتاب به قلم ساره جمالی زواره تدوین و در قالب دانستنی‌های انقلاب اسلامی برای نوجوانان توسط موسسه فرهنگی هنری مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.
حجم کم صفحات کتاب از نکاتی است که مطالعه آن را تسهیل می‌بخشد. فصول چهارگانه کتاب عبارتست از: مروری بر زندگی رضاشاه تا کسب قدرت؛ عصر رضاشاه پهلوی؛ در سراشیبی سقوط و فرجام یک دیکتاتور.
5- قیام گوهرشاد؛ سینا واحد
«قيام گوهرشاد» را مي‌توان شرح يكي از وقايع مهم تاريخ ايران در دوران رضاشاه دانست كه برخي محققان آن را «بزرگترين جنايت عصر پهلوي اول» لقب داده‌اند. قيام گوهرشاد كه در اعتراض به روند دين زدايي رضاخان به وقوع پيوست، عكس‌العمل طبيعي مردم به اقدامات ضد دين حكومت پهلوي اول بود كه به دست دژخيمان سركوب شد و هزاران تن از مردم متدين به شهادت رسيدند.
این کتاب به قلم سینا واحد، به تفصیل رخدادهای مربوط به واقعه گوهرشاد را در دو بخش بررسی می‌کند. بخش نخست به شرح و تحلیل وقایع و پیش‌زمینه‌های قیام گوهرشاد اختصاص دارد و بخش دوم خاطرات افراد و شخصیت‌ها از آن بازه زمانی را دربرمی‌گیرد.
تدوینگر این اثر با رویکرد تاریخ‌شفاهی به سراغ مطلعین قیام گوهرشاد رفته و کوشیده تا گرد و خاک را از آن واقعه تاریخی بزداید. این اثر نیز توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.
6- كشف حجاب؛ فاطمه حیدریان
یکی از سیاست‌های رضاخان که با مقاومت مردم ایران نیز روبرو شد، قانون کشف حجاب بود. مطالعه کتاب «کشف حجاب» که به قلم فاطمه حیدریان نگاشته شده و در قالب دانستنی‌های انقلاب اسلامی برای جوانان منتشر شده است، می‌تواند تصویر دقیقی از آن واقعه تاریخی ترسیم کند.
ویژگی این کتاب حجم کم صفحات و پرداخت روان آن است که در عین مستند بودن، خواننده را با واقعیت‌های تاریخی دوران سلطنت رضاخان آشنا می‌کند. این کتاب مشتمل بر سه فصل است؛ فصل اول زمینه‌های پیدایش اندیشه کشف حجاب را بررسی می‌کند. در فصل دوم شیوه‌های اجرای کشف حجاب بررسی می‌شود و فصل سوم به فرایند مخالفت‌های عمومی با این قانون می‌پردازد. مبارزات مردمی با راهبری روحانیون از مهمترین مباحث این فصل است.
چرایی تحمیل قانون کشف حجاب به مردم، فرایند کشف حجاب، نقش دولت‌های خارجی در آن و نحوه مقابله مردم با آن قانون از جمله مباحث مطرح شده در کتاب «کشف حجاب» است که به یک برهه تاریخی از دوران سلطنت رضاخان را به تصویر می‌کشد.
علاوه بر این کتاب‌ها، برای فهم بهتر تاریخ دوران پهلوی اول، مطالعه بخش ابتدایی خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی فلسفی نیز مفید خواهد بود. این کتاب به تدوین علی دوانی، توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.
