به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی به نقل از روابط عمومی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، به مناسبت روز تاریخنگاری انقلاب اسلامی و شانزدهمین سالگشت ارتحال استاد علی دوانی، نشست تخصصی "مورخ فرزانه" به همت مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و مشارکت دبیرخانه دائمی جشنواره بین‌المللی فارابی و مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا و با حضور و سخنرانی آقایان محمد حسن رجبی، محمد حسین رجبی و محمدرضا کائینی، یکشنبه ۲۵ دی ماه ۱۴۰۱ در محل تالار ابونصر محمد فارابی موسسه برگزار شد. دبیر علمی این نشست دکتر مالک شجاعی جشوقانی بود.
دوانی مورخی تحلیل گر بود و به روایت تاریخ بسنده نمی کرد
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رضا غلامی رئیس موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در ابتدای این نشست ضمن گرامیداشت یاد مرحوم دوانی و روز تاریخ نگاری انقلاب اسلامی گفت: از زمانی که شورای عالی انقلاب فرهنگی این روز را نام گذاری کرده تلاش کردیم تا با برنامه‌هایی را برای این روز برگزار کنیم .
او ادامه داد: طی سالیان گذشته چندان که باید حق مرحوم دوانی ادا نشده و بسیاری از نقاط زندگی، اندیشه و افکارشان پنهان مانده و باید جلسات زیادی برایشان برگزار شود.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه مرحوم دوانی در تاریخ اسلام، سیره ائمه، تاریخ فقه و رجال، تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی تلاش بسیار کرده یادآور شد: مجلد ده جلدی «نهضت روحانیون ایران» به قلم ایشان بسیار ارزشمند است.
به گفته غلامی، مرحوم دوانی به بسیاری از شبهات تاریخ اسلام پاسخ داده و در جهت افسانه زدایی و خرافه زدایی از اسلام تلاش کرده و از پیشتازان تاریخ نگاری انقلاب اسلامی محسوب می شود. او با چشمان تیز بین به وقایع نهضت امام پرداخته و اگر این روایت‌ها بیان نمی شد کسانی که درباره تاریخ نگاری انقلاب اسلامی فعالیت می کردند. بعید می دانم که می‌توانستند ابعاد مختلف انقلاب اسلامی را تببین و نظریه پردازی کنند.
غلامی بیان کرد: او برای بیان وقایع انقلاب با شخصیت‌های مختلف ارتباط گرفت و اگر ایشان برای این ارتباط تلاش نمی کردند ما در جریان قرار نمی گرفتیم. مرحوم دوانی در خانه نمی نشستند و با سفر به این سو و آن سو با بزرگان ارتباط گیری می‌کردند.
او با بیان اینکه دوانی مورخی تحلیل گر بود و به روایت تاریخ بسنده نمی کرد و به عنوان یک مجتهد تاریخی وارد میدان می‌شد تاکید کرد: یکی دیگر از ویژگی‌های او آزاد اندیشی بود. ایشان تعصبی را در روایت و تحلیل تاریخ به خرج نمی داد و دچار سیاست زدگی نمی شد و با آزاد اندیشی و استقلال رای به تاریخ نگاه می‌کرد تا به حقیقت تقرب پیدا کند.
شروع نگارش تاریخ نهضت اسلامی از نخستین ماه های نهضت
دکتر محمد حسن رجبی دوانی نیز در بخش دیگری از این نشست گفت: نخستین اثر تاریخی که توسط علما نوشته تاریخ دخانیه و رساله دخانیه است که از بهترین کتاب‌های تاریخی و جامعه شناسی سیاسی است و مقدم بر آل احمد، تاریخ غربزدگی را بیان می‌کند اما از چشم مورخان و جامعه شناسان دور مانده است. این کتاب‌ها یک سال بعد از واقعه تنباکو نوشته شده و بسیارارزشمند است و نگرانی علما از استحاله دینی در آن دوران مشروط است.
دوانی با اشاره به منابع حوزه درباره تاریخ نگاری مشروطه توضیح داد: در تاریخ مشروطه آقا نجفی قوچانی از نقش مرحوم آخوند خراسانی در قضیه مشروطه در کتابی بیان می‌کند. بعد کتاب انقلاب طوس را داریم که ادیب هروی آن را نوشته است. او کتاب دیگری به نام تاریخ پیدایش مشروطیت نوشت. درباره نهضت جنگل و جنوب کتابی از علما نداریم که به نقش آنها پرداخته باشد و رساله مستقلی درباره فتوا نداریم. در نهضت ملی هم من کتاب خاصی ندیدم. البته در کتاب تاریخ پیدایش نفت به این موضوع تا حدی اشاره شده است.
این محقق تاریخ درباره نهضت امام خمینی هم عنوان کرد: این نهضت با لایحه انجمن‌های ولایتی در سال ۴۱ شروع شد و دوماه به طول انجامید. از آغاز نهضت، ابوی مرحوم علی دوانی با حضور مراجع قم شروع به گردآوری سخنرانی‌ها با همکاری روحانیون کردند. من در آن دوره بچه بودم و عموی من که وسایل صوتی تهیه می‌کرد، در آن دوره که با نهضت امام مصادف شده بود سخنرانی‌ها را ضبط می‌کردند و ابوی پیاده می‌کردند و بعد امام ویرایش می‌کردند و به ایشان بر می‌گرداند.
وی ادامه داد: الان سخنرانی‌هایی که از سال ۴۱ موجود است آثاری است که ابوی آنها را جمع آوری کردند و کتابی را کمتر از یک ماه منتشر کردند و علیرغم اطلاع ساواک توانستند نسخی از این کتاب را به دست علمای دیگر برسانند. مقدمه ایشان بر این کتاب جالب است.
حب و بغض شخصی را در روایت تاریخ دخالت نمی داد
دوانی با بیان اینکه آنچه آثار حجت الاسلام علی دوانی است نشانه صداقت در بیان تاریخ است گفت: او حب و بغض شخصی را در بیان حوادث دخالت نمی داد و هنوز هم نهضت روحانیون یکی از منابع مهم در این زمینه است. از سوی دیگر ما به ندرت کسانی داریم که شرح نگاری از خودشان داشته باشند. بسیاری از علما خودشان تاریخ را نقل می‌کردند اما اسمشان را روی آن نمی گذاشتند کشف الاسرار وقتی ابتدا آمد اسم نداشت اما ابوی معتقد بود علما باید شرح حال خود را بنویسند و به همین دلیل ایشان شروع به نگارش خاطرات خود کرد.
یکی از نوآوری‌های ایشان شرح نگاری خودشان است که تاریخ حوزه علمیه قم و نجف را می‌شود در آن پیگیری کرد.
تاریخ نگاری اسلام و انقلاب مرهون تلاش‌های اوست
محمدرضا کائینی دیگر سخنران این نشست بود که درباره مرحوم دوانی طی سخنانی عنوان کرد: یکی از گله‌های ما این بود که چرا از ایشان تجلیل نشد. او هیچ گاه در درگیری‌ها حضوری نداشت و به همین دلیل دستگاه‌ها در معرفی ایشان کم کاری کردند. نام او بیش از اینکه معلول تلاشی حتی از جانب نزدیکانش باشد معلول آثار محققانه ایشان است و تاریخ نگاری اسلام و انقلاب مرهون تلاش‌های اوست. شبیه همین حس را من درباره فلسفی هم داشتم و مرحوم دوانی بسیار متواضعانه تلاش کرد که ایشان شناسانده شود.
او افزود: مرحوم دوانی تلاش کرد که هر کسی در اندازه خودش بزرگ شود؛ برخی هستند که نقش بزرگی در توسعه فرهنگ دینی ما داشتند اما نامی از آنها نیست و برعکس این هم صادق است و تلاش ایشان بر روایت درست از این افراد بود. قرار بود یک بنیادی آثار ایشان را مستقلا کار کند که نشد و امیدوارم مظلومیت آثار ایشان از بین ببرد.
او با اشاره به اندیشه‌های دوانی گفت: من از دوران کودکی صرفا از طریق کتاب صحنه‌های تکان دهنده تاریخ اسلام ایشان را شناختم. بعد با کتاب داستان‌های اسلامی آشنا شدم. بنابراین در ابتدا من با ایشان از طریق کتابهایشان مانند مفاخر اسلام آشنایی پیدا کردم.
وی ادامه داد: از دهه ۷۰ که فعالیت مطبوعاتی داشتم با طیف متنوعی از علما، روشنفکران، عکاسان و ... از نزدیک دیدار کردم. در برخورد اولیه تطابق سخن با عمل ایشان بسیار مشهود بود و او همانطور زندگی می‌کرد که باور داشت. این هم معلول انگاره‌هایی بود که داشت.
کائینی با بیان اینکه تاریخ نگاری جامع انقلاب بدون حذف شخصیت‌ها یکی از تلاش‌های ایشان بود یادآور شد: نسل جوان می‌پرسد تاریخ نگاری انقلاب اسلامی چه دارد؟ در کتاب‌های مختلف تاریخ انقلاب برخی شخصیت‌ها حذف می‌شدند اما ایشان پای این کار ایستادند. ایشان می‌گفتند از ناحیه این کتاب صدمه دیدند چون اسامی برخی که در انقلاب نقش داشتند در این کتاب آمده اما این افراد بعدا با انقلاب زاویه گرفتند و از این منظر علاقه ای به این کتاب نداشتند.
به گفته این محقق، مرحوم دوانی معتقد بود در جایگاه یک مورخ باید حقیقت را بیان کند. در دهه ۷۰ شرایط خاصی وجود داشت و ایشان همیشه به اولویت دین و فرهنگ بر سیاست توصیه می‌کرد و معتقد بود اگرد این اتفاق رخ دهد خود به خود سیاست هم درست می‌شود. این البته به معنای سیاست گریزی ایشان نبود و در مواقع خاصی مواضع محکمی گرفت اما نمی خواست دین و فرهنگ به حاشیه برود. ایشان خیلی علاقه ای به تلویزیون نداشت و بیشتر روزنامه می‌خواند.
وی تصریح کرد: من گاهی برخی از مطالب را برای ایشان می‌فرستادم می‌دیدم ایشان پیش بینی‌های سیاسی می‌کردند که برای من بسیار جالب بود.
به گفته کائینی، تلاش برای کشف زوایای جدید یکی دیگر از ویژگی‌های ایشان بود و همواره می‌کوشید نوآوری داشته باشد. از سوی دیگر از یافتن منابع و مطالب جدید هم ذوق زده می‌شد و از آن استقبال می‌کرد. درباره بسیاری از مسایلی که دیگران سخن گفتند ایشان حرف جدیدی داشتند و البته این منجر نمی شد که به ساختن جعلیات مانند برخی روی بیاورد.
در حوزه‌ها نسبت به تاریخ نگاری کم توجهی وجود دارد
این تاریخنگار گفت: متاسفانه در حوزه این تصور وجود دارد که اگر فقه و اصول نخوانند به جایی نمی رسند و واقعا نسبت به تاریخ نگاری در حوزه کم توجهی وجود دارد در حالیکه برخی که ذوق فقهی و اصولی ندارند می‌توانند در این حوزه فعال شوند. در غیر این صورت ما ضرر می‌کنیم. ما تاریخ نگاری درستی درباره جریان مشروعه خواه در نهضت مشروطه نداریم و مجبوریم از آثار سکولار درباره این جریان استفاده کنیم و نقش علما را در نهضت تبیین کنیم. البته افرادی به شکل پراکنده در تاریخ نگاری حوزه کار کردند و رساله نویسی کردند. در این میان گاهی حتی مشروعه خواهان و مشروطه خواهان در رد هم رساله می‌نوشتند که بیشتر جنبه سیاسی داشته اما می‌شود از لا به لای آن هم به حقیقت دست پیدا کرد.
وی تاکید کرد: انصاف و همه جانبه نگری مرحوم دوانی باعث شده بود بسیاری از روشنفکران هم از مطالب ایشان استفاده کنند.
تجلیل بزرگان تعظیم علم و فرهنگ و بها دادن به ساحت علم است
دکتر محمد حسین رجبی دوانی دیگر فرزند مرحوم دوانی در پایان این مراسم ضمن تشکر و قدردانی از موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی گفت: امیدواریم این موسسات در زمان حیات متفکران هم مراسم بزرگداشتی برای آنها بگیرند. ما در بنیاد ایران شناسی از اساتیدی که بالای ۹۰ سال بودند تجلیل کردیم و دیدیم که چه قدر در روحیه این افراد تاثیرگذار است.
او یادآور شد: نباید اجازه بدهیم بزرگان ما از دنیا بروند و بعد از آنها قدردانی کنیم. من یادم است برای پدرم آقای مجتهدی و آقای احمد خاتمی سخنرانی کردند و آقای خاتمی بیان کردند که در زمان حیات مرحوم دوانی از ایشان آن گونه که باید تجلیل می‌شد، نشد. تجلیل بزرگان تعظیم علم و فرهنگ و بها دادن به ساحت علم است.
رجبی دوانی گفت: ابوی به شدت عاطفی بودند و خیلی راحت با هر کسی که با ایشان در ارتباط بودند صمیمی می‌شدند گویی سالها با هم دوست بودند. حتی نوجوانان هم با ایشان احساس صمیمیت می‌کردند و ارتباط می‌گرفتند.
