مرکز اسناد انقلاب اسلامی

هفتم آذر 1341، اسدالله علم نخست‌وزیر محمدرضا پهلوی در پی مقاومت و مخالفت علما، در تلگرافی به علمای قم، لغو مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را اعلام کرد. لایحه مذکور در 14 مهر 1341 در زمانی که مجلس شورای ملی جهت اصلاح قانون انتخابات تعطیل شده بود در هیئت وزیران دولت اسدالله علم به تصویب رسید که با مخالفت گسترده علما و روحانیون مواجه شد. استراتژی دفاعی عالمان‌ شيعه‌ در نهضت‌ دوماهه‌ و بعد از آن‌ در موضع‌گيری رفراندوم‌ انقلاب‌ سفيد، دفاع‌ از كيان‌ اسلام‌، عدم‌ سلطه‌‌ غيرمسلمانان‌ بر شئون‌ كشور و مبارزه‌ با استعمار بود.

انجمن‌های ایالتی و ولایتی از اولین تشكل‌های سیاسی- مدنی مردم‌نهادِ رسمی جامعه ایرانی در آستانه پیروزی انقلاب مشروطیت، محسوب می‌شوند. که در دوران پهلوی دوم در اصلاحات صورت گرفته در موضوع انتخابات، برخلاف آنچه قانون اساسی مشروطه و قوانین موضوعه دیگر مقرر می‌كرد، سوگند انتخاب شوندگان به‌قرآن كریم به‌«كتاب آسمانی» تغییر یافته بود و در همان حال، به‌زنان هم (در مقام انتخاب كننده و انتخاب شونده) حق رأی و انتخاب داده شده بود که اعتراض گسترده علما به رهبری امام خمینی را در پی داشت. سال‌های بعد هرچند این انجمن می‌خواهد در استان‌ها فعالیت خود را ادامه دهد اما اسناد و منابع آن روزگار ، به‌طور مكرر، به‌بلاموضع بودن و بی‌كاره‌گی انجمن‌های شهرستان و استان، در مناطق مختلف كشور، اشاره دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمین فلسفی درباره تحصن علمای تهران و نقش هیئات مذهبی در مقابله با تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی می گوید: «هیأت‌های دینی بوسیله نمایندگان خود هرگونه آمادگی و فداكاری خود را در راه مقاصد مراجع قم و همكاری با علمای بزرگ تهران اعلام داشتند... یكی از رؤسای هیأت‌های مذهبی به من گفت: چهل نفر از اعضای هیأت ما وصیت نامه خود را نوشته‌اند و به زنان و مادران خود سپرده‌اند و فردا دست و دل شسته در اختیار شما آقایان هستند.

در مقابل پروسه نفوذ آمریكایی ها و در تاریخ نفوذ استعمارگران اروپایی جامعه ایرانی نه تنها بی تحرك نبوده، بلكه گاها با هوشیاری و غیرت در مقابل این دسیسه ها ایستاده است. حركت حضرت امام خمینی(ره) در اعتراض به كاپیتولاسیون و انجمن های ایالتی و ولایتی مشت نمونه خرواری از این قیام هاست. اگر كاپیتولاسیون از طرف آمریكایی ها یك شاخص از نفوذ سیاسی و لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی یك خیز بزرگ برای تسخیر فرهنگ ایران است، حركت حضرت امام(ره) شاخص تمام عیار غیرت جامعه ایران در مقابل پروسه نفوذ آمریكایی است.