مرکز اسناد انقلاب اسلامی

در 17 ذیقعده 1355/ 10 بهمن 1315 حدود یک سال پس از عملی شدن کشف حجاب، آیت‌الله حائری دار فانی را وداع گفت. مجلس ترحیم آیت‌الله حائری در نهایت مظلومیت و اختناق صورت گرفت. دولت به عموم حکام و ولایات دستور داد که در هر شهر فقط یک مجلس ترحیم برپا شود و از تعطیلی بازار، مدارس و ادارات جلوگیری به عمل آید. علی‌رغم همه تنگناهایی که رژیم اعمال کرد، از جنازه مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری تشیع کم‌نظیر و بی‌سابقه‌ای صورت گرفت. همچنین برخلاف دستور حکومت مرکزی مبنی بر ممنوعیت تعطیلی بازار و ادارات، اسناد نشان می‌دهد که در برخی شهرها و ولایات مردم بدون توجه به دستور عمال رضا خان اقدام به تعطیلی کسب و کار خود کردند.

از آنجا که به طور معمول انتظار همگان از دخالت در سیاست، موافقت یا مخالفت آشکار است، صفت «غیر سیاسی» در مورد آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری به کار می‌برند. اما اگر سیاست را به معنای تدبیر امور اجتماعی بدانیم، در عملکرد آیت‌الله حائری به وضوح چنین خصیصه‌ای را می‌توان مشاهده کرد. عملکرد شیخ در جریان نهضت آقا نورالله اصفهانی، ماجرای مرحوم بافقی، دستگیری آیت‌الله مدرس و... . گواه درایت ایشان در قبال سیاست‌های رژیم است. از سویی دیگر اینکه تأسیس حوزه علمیه قم را صرفاً اقدامی مذهبی فرض کنیم، درست نیست، زیرا طبیعی بود با تأسیس حوزه، قم از موقعیت سیاسی-اجتماعی تازه‌ای برخوردار می‌شد و با تدبیری خردمندانه پایگاه مستحکمی برای حراست از فرهنگ اسلام و تشیع می‌گشت. از این‌رو است که تاریخ کمبریج تأسیس حوزه علمیه قم را مهم‌ترین واکنش علما در مقابل سیاست‌های رضاخانی می‌داند.

با ورود آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، حوزه آن چنان تجدید حیات شد که او را «مؤسس حوزه علمیه قم» نامیدند. به این ترتیب می‌توان بررسی اندیشه سیاسی تشیع در مکتب قم را با ورود آیت‌الله حائری به این شهر و تاسیس حوزه علمیه در عصر جدید آغاز کرد. از نظر منش و رفتار سیاسی، آیت‌الله حائری، در اغلب حوادث و وقایع سیاسی زمان خود، سیاست سکوت و مدارا را در پیش گرفته است؛ چرا که تاسیس و حفظ حوزه علمیه قم را از اهم واجبات می‌دانسته است. وی با کیاست، دوراندیشی و تدبیر خود سعی کرد که بهانه‌ای به دست دشمنان ندهد و از نهال نوپای حوزه علمیه به شدت حفاظت نماید تا به باروری و باردهی رسد.