صدسال علم و عمل

آیت‌الله سید مصطفی محقق داماد در گفت‌وگویی با مرکز اسناد انقلاب اسلامی از منش و سیره سلوکی جد مادری خود آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی موسس و بنیان‌گذار حوزه علمیه قم روایت کرده است.

«حضرت آیت‌الله حائری یزدی با اندوخته‌ای وزین و ثمین از میراث علمی و اخلاقی بزرگان حوزه‌ی کربلا، سامرا، نجف و ده‌ها سال تدریس و پانزده سال مدیریت حوزوی در سلطان‌آباد (اراک)، حوزه‌ای جدید با گستردگی علمی و متناسب با نیاز‌های زمان و معطوف به نتیجه و ثمربخشی اجتماعی و فرهنگی، بنیان نهاد.»

شهید مطهری، از پیشگامان اندیشه اصلاحی در نهاد روحانیت، بر این باور بود که بدون سازمان‌دهی عقلانی و منسجم، حتی صالح‌ترین افراد نیز در ساختارهای معیوب یا بی‌ساختار گرفتار انفعال، تحریف و حتی استحاله می‌شوند. او می‌نویسد: «تأثیر و اهمیت سازمان از تأثیر و اهمیت زعماء بیشتر است... اگر نظام صالح باشد کمتر فرد ناصالحی قدرت تخطی دارد و اگر ناصالح باشد فرد صالح کمتر قدرت عمل و اجرای منویات خود را پیدا می‌کند.»

در یکم فروردین 1301ش حوزۀ علمیۀ قم بدست آیت­‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بازتاسیس شد. چند سال پس از آن، در دورۀ سلطنت رضاشاه پهلوی اقداماتی برای تحدید روحانیت صورت گرفت. از جمله در این دوره و در ششم دی 1307ش «قانون متحدالشکل نمودن البسه اتباع ایران در داخله مملکت» به تصویب مجلس شورای ملی رسید. گرچه حکومت پهلوی با گذاشتن شرط مجوز و امتحان، در پی محدود کردن روحانیون بود، شخص رضاشاه در دیداری رسمی با «حاجی شیخ عبدالکریم یزدی» در آبان 1307ش در قم دربارۀ مشروط کردن استفاده از لباس روحانیت گفت. حدود یکسال بعد گزارش‌­ها حاکی از آن بود که حاج شیخ در برابر این سیاست، به طور گسترده دست به صدور اجازه‌­نامه زده ­است.

آیت‌الله حائری در قضیه مشروطیت بی‌طرفی کامل خود را حفظ کرد و نه در صف مستبدان بود و نه در جرگه‌ی مشروطه‌خواهان و به شهادت اکثر منابع و حتی فرزندش در این حادثه‌ی تاریخی بی‌طرفی کامل داشت و حتی زمانی که از نجف به کربلا رفت برای تدریس؛ کتابی از سید محمد کاظم یزدی که به مخالفت با مشروطه شهره بود و کتابی از آخوند خراسانی؛ از رهبران مشروطه توأماً استفاده و تدریس می‌کرد و با این کار عملاً بی‌طرفی خویش را برای همگان به اثبات رساند.

رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی در آستانه 10 بهمن ماه سالروز رحلت آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی با حضور در برنامه تلویزیونی ماجرا شبکه چهار سیما به بررسی روش سیاسی و آموزشی موسس حوزه علمیه قم پرداخت.

تا صحبت پدرم تمام شد یک مرتبه آقا بلند شد و آمد مرا بوسید، رو کرد به پدرم و فرمود: نه تنها جایز بلکه واجب است که ایشان طب بخواند.

رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی: زندگی حاج شیخ عبدالکریم حائری یک اسوه حیات طیبه است. ایشان مصداق کلمه طیبه و مظهر اخلاق بود که مجموعه‌ای از صفات والای انسانی و خلق عظیم داشت. بالاتر از علم او، تقوایش بود و بالاتر از تقوایش، اخلاق و عقلش‌ بود. او صاحب حکمت بود و عقل و علم را ترکیب کرده بود و تحولات زیادی در ابعاد مختلف ایجاد کرد. 

آیت‌الله حائری یزدی در ابتدای قرن چهاردهم حوزه علمیه­ قم را احیاء کرد. تا زمان حیات شیخ، رژیم نتوانست به اهدافش در براندازی حوزه­ دست پیدا کند. با وفات او، زعامت حوزه بر عهده‌ آیات عظام خوانساری، صدر و حجت مشهور به مراجع ثلاث قرار گرفت. این سه مرجع طی هشت سال زعامت مشترک، هر یک متصدی مقام فتوا نیز بودند و در جهت حفظ کیان حوزه‌ی تازه تأسیس تلاش کردند. با ورود آیت‌الله بروجردی به قم، حوزه‌ی علمیه دوباره رونق گرفت و شور و نشاط علمی در آن پدیدار شد. پس از رحلت آیت­‌الله بروجردی ذهنیت‌­ها و افکار طلاب و فضلا به شدت تحت تأثیر نگاه تحول­گرای امام خمینی قرار گرفت و این نگاه حتی پس از تبعید ایشان نیز توسط شاگردانش دنبال شد و از نظر سیاسی حوزه را نسبت به دوره‌­های پیشین به شدت متحول کرد.

نشست مراکز اسنادی قم به مناسبت فرارسیدن دهه مبارک فجر و یکصدمین سال تأسیس حوزه علمیه قم در دفتر مرکز اسناد انقلاب اسلامی قم برگزار شد. این نشست با حضور تعدادی از اساتید حوزه علمیه قم، حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی پورمحمدی ریاست مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رؤسا و نمایندگان مراکز اسنادی و تاریخ‌نگاری مستقر در شهر قم تشکیل شد. 

... در شب عید فطر به محضرشان رسیدم. فصل زمستان بود و در منزل اندرونى و بیرونى ایشان بسته بود. با این حال، من توفیق درک محضرشان را پیدا کردم. ایشان زیر کرسى نشسته و از اوضاع حاکم بر کشور به شدت ناراحت بودند؛ چون رضاخان اعلام کرده بود که تنها سه الى چهار نفر حق استفاده از لباس روحانیت را دارند: حاج شیخ عبدالکریم در قم، حاج آقاحسین در مشهد، آسید ابوالحسن در نجف و یک فرد دیگر.

با ورود آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی به قم شخصیت‌های بزرگی به قم مهاجرت کردند. این مهاجرت تاریخی ابتدا تحولی عظیم را در قم و سپس تحولی عظیم‌تر را در جهان تشیّع ایجاد کرد. آیت‌الله حائری در کوتاه‌ترین زمان به عنوان بزرگ‌ترین مرجع بعد از مراجع نجف شناخته شد. مجموعه رفتار شیخ موسس در جریان آزمون‌گیری از طلاب و کشف حجاب نشان می‌دهد که وی از مسائل سیاسی بیگانه نبوده، بلکه در امور مهم سیاسی و در حد ضرورت وارد می‌شده است. استراتژی آیت‌الله با در نظر گرفتن واقعیت‌های موجود، حفظ حوزه و تربیت شاگردان بوده است.

حسن اعظام قدسی در خاطرات خود می‌گوید: «شفاها آقای آیت‌الله خصوصی از فرماندار قم عدم رضایت نمودند و حق هم داشتند برای این‌که فرماندرا که خود را منتسب به آقای نخست‌وزیر معرفی کرده بود در تمام ساعات شب مشروب می‌خورد...»

جناب آیت‌الله العظمی حاج شیخ محمدعلی اراکی؛ مجسمه علم و تقوا؛ فرزند مرحوم حجت‌الاسلام آقای حاج میرزا آقای فراهانی‌ست که از علماء اراک بوده‌اند. ایشان قدیمی‌ترین اصحاب و تلامذه مرحوم آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری می‌باشد زیرا از سال 1322 قمری که آن مرحوم از عتبات عالیات به قم آمدند تا هنگام رحلت آنجناب(سال 1355ه.ق) مدت بیست و سه سال ملازم درس و بحث آن مرحوم بوده و هیج یک از ایشان را ترک ننمودند.

حاج شیخ در این حادثه شخصا بیل و کلنگ برداشت و به همراه طلاب برای بستن سد و جلوگیری از بروز خرابی بیشتر حرکت کرد. وقتی مردم این اقدام آیت‌الله موسس را دیدند، آنها هم جلو آمدند و مشغول سدسازی شدند و با این عمل بسیاری از قسمت‌های شهر قم از خطر سیل گرفتگی مصون ماند. 

پیرامون حرم رواق‌های پرشماری دیده می‌شود که در آنها بسیاری از سلاطین صفویه مدفونند. یک صحن قدیمی متوسط و یک صحن جدید بزرگ دارد که مرحوم صدراعظم، اتابک امین‌السلطان ساخته و قبر خودش نیز همان جاست. پول هنگفتی صرف ساختنش کرده است.

از دیگر اقدامات حائز اهمیت حاج شیخ، احداث بیمارستان بود؛ از آنجاکه یکی از مشکلات و معضلات مردم قم در آن دوره، کمبود امکانات درمانی و شیوع بیماری‌های مختلف بود، حاج شیخ به فکر افتاد حال که با تأسیس حوزه، شهر قم تبدیل به یک مکان آموزشی و علمی شده، از افراد خیر در زمینه تاسیس یک بیمارستان یاری طلبد و چون مردم او را به تقوی و تعهد می‌شناختند...

رضاخان، آقا شیخ محمدتقی را با خود به تهران می‌برد و او را حبس می‌کند و بعد هم آقاشیخ را به تبعید به حضرت عبدالعظیم(ع) می‌فرستد. پس از رفتن رضاخان از ایران، آشیخ محمدتقی به قم بازگشت و مدتی هم در قم بود.

مرتضی میردار گفت: ما در تاریخ انقلاب اسلامی بیشتر به دنبال تاریخ سیاسی هستیم و این برای ما آفت است. مراکز تاریخ‌نگاری انقلاب یک توجه ویژه به تاریخ اجتماعی بکنند تا رویکرد اجتماعی تاریخ انقلاب هم پررنگ بشود.

با ورود آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی به قم شخصیت‌های بزرگی به قم مهاجرت کردند. این مهاجرت تاریخی ابتدا تحولی عظیم را در قم و سپس تحولی عظیم‌تر را در جهان تشیّع ایجاد کرد. آیت‌الله حائری در کوتاه‌ترین زمان به عنوان بزرگ‌ترین مرجع بعد از مراجع نجف شناخته شد. مجموعه رفتار شیخ موسس در جریان آزمون‌گیری از طلاب و کشف حجاب نشان می‌دهد که وی از مسائل سیاسی بیگانه نبوده، بلکه در امور مهم سیاسی و در حد ضرورت وارد می‌شده است. استراتژی آیت‌الله با در نظر گرفتن واقعیت‌های موجود، حفظ حوزه و تربیت شاگردان بوده است.

فروردین 1301، رخدادی مهم، سیر تاریخ ایران را دگرگون کرد. آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری با تاسیس حوزه علمیه قم، مسیری را ایجاد کرد که یکی از ثمرات آن، پیروزی انقلاب اسلامی بود.

در 17 ذیقعده 1355/ 10 بهمن 1315 حدود یک سال پس از عملی شدن کشف حجاب، آیت‌الله حائری دار فانی را وداع گفت. مجلس ترحیم آیت‌الله حائری در نهایت مظلومیت و اختناق صورت گرفت. دولت به عموم حکام و ولایات دستور داد که در هر شهر فقط یک مجلس ترحیم برپا شود و از تعطیلی بازار، مدارس و ادارات جلوگیری به عمل آید. علی‌رغم همه تنگناهایی که رژیم اعمال کرد، از جنازه مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری تشیع کم‌نظیر و بی‌سابقه‌ای صورت گرفت. همچنین برخلاف دستور حکومت مرکزی مبنی بر ممنوعیت تعطیلی بازار و ادارات، اسناد نشان می‌دهد که در برخی شهرها و ولایات مردم بدون توجه به دستور عمال رضا خان اقدام به تعطیلی کسب و کار خود کردند.

در یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم؛ آیت‌الله سید علی محقق داماد در گفت و شنودی به بررسی ابعاد زندگانی آیت‌الله موسس پرداخته‌ است. وی در آستانه ۸۰ سالگی به واسطه انتساب به خاندان معظم آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی شنیده‌های زیادی از شیخ موسس و روزگار تأسیس حوزه علمیه قم دارد. یادمانده‌های خود را به نقل از پدر و یا دیگر شاگردان بلافصل شیخ عبدالکریم حائری یزدی روایت می‌کند.

از آنجا که به طور معمول انتظار همگان از دخالت در سیاست، موافقت یا مخالفت آشکار است، صفت «غیر سیاسی» در مورد آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری به کار می‌برند. اما اگر سیاست را به معنای تدبیر امور اجتماعی بدانیم، در عملکرد آیت‌الله حائری به وضوح چنین خصیصه‌ای را می‌توان مشاهده کرد. عملکرد شیخ در جریان نهضت آقا نورالله اصفهانی، ماجرای مرحوم بافقی، دستگیری آیت‌الله مدرس و... . گواه درایت ایشان در قبال سیاست‌های رژیم است. از سویی دیگر اینکه تأسیس حوزه علمیه قم را صرفاً اقدامی مذهبی فرض کنیم، درست نیست، زیرا طبیعی بود با تأسیس حوزه، قم از موقعیت سیاسی-اجتماعی تازه‌ای برخوردار می‌شد و با تدبیری خردمندانه پایگاه مستحکمی برای حراست از فرهنگ اسلام و تشیع می‌گشت. از این‌رو است که تاریخ کمبریج تأسیس حوزه علمیه قم را مهم‌ترین واکنش علما در مقابل سیاست‌های رضاخانی می‌داند.

محسن صدرالاشراف از سیاستمداران پهلوی‌ها می‌نویسد: «در سال ۱۳۰۷ عموی من حاج سید احمد امام جمعه در محلات فوت شد و من در اوائل سال ۱۳۰۷ برای دلجویی اعقاب او در ایام تعطیل عید نوروز به محلات رفته برگشتم و در مراجعت از محلات در قم به دیدن حاج شیخ عبدالکریم یزدی موسس هیئت علمیه قم که مرد بزرگواری بود رفتم. مرا در اطاق اندرونی خود پذیرفت و به خاطر دارم از اوضاع وقت به طوری گریه کرد که مثل باران اشک می‌بارید و گفت انگلیسی‌ها حلقوم اسلام را گرفته‌اند و تا آن را خفه نکنند دست بردار نیستند».

با ورود آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، حوزه آن چنان تجدید حیات شد که او را «مؤسس حوزه علمیه قم» نامیدند. به این ترتیب می‌توان بررسی اندیشه سیاسی تشیع در مکتب قم را با ورود آیت‌الله حائری به این شهر و تاسیس حوزه علمیه در عصر جدید آغاز کرد. از نظر منش و رفتار سیاسی، آیت‌الله حائری، در اغلب حوادث و وقایع سیاسی زمان خود، سیاست سکوت و مدارا را در پیش گرفته است؛ چرا که تاسیس و حفظ حوزه علمیه قم را از اهم واجبات می‌دانسته است. وی با کیاست، دوراندیشی و تدبیر خود سعی کرد که بهانه‌ای به دست دشمنان ندهد و از نهال نوپای حوزه علمیه به شدت حفاظت نماید تا به باروری و باردهی رسد.

آیت‌الله حائری در زمینه مبارزه می گوید: «کسی که می‌خواهد قیام کند باید طرف‌دار داشته باشد. باید همه قیام کنند و از خودگذشتگی داشته باشند. من با نماینده مجلس یا وزیری که حاضر نیست از ماهی دویست تومان بگذرد، با تاجری که حاضر نیست از منافع خودش دست بکشد چه کار می‌توانم بکنم...».

حوزه‌ی علمیه‌ قم که روزگاری با هدف اهتمام به امور دینی تأسیس و سپس احیا شده بود، توانست با اقدامات زعمای آن منشأ تحولی عظیم در ایران گردد و مسیر تحولات سیاسی اجتماعی آن را به‌گونه‌ای دیگر رقم زند. مبارزات روحانیت در زمینه مسائل فرهنگی راه مبارزه جدی سیاسی را علیه حکومت وقت باز کرد. روحانیت با قدرت زیادی توانست با ایستادگی در برابر کشف حجاب و استبداد داخلی، مانع از پیشبرد اهداف ضددینی رژیم پهلوی گردد. با روی کار آمدن نسل جدیدی از روحانیت در حوزه علمیه قم با زعامت امام خمینی مبارزات حوزه از عرصه فرهنگی به صحنه سیاسی جامعه کشیده شد و نتیجه آن شکل‌گیری نهضت اسلامی و تغییر رژیم در ایران بود.

حسین شاه‌حسینی می‌گوید؛ آیت‌الله حائری درباره کشف حجاب حکم داده بود: «هیچ‌ تبعیت‌ نمی‌شود كرد، به‌ هیچ‌ وجه‌ من‌الوجوه‌ نپذیرید و تا آنجا كه‌ می‌توانید مقاومت‌ كنید.»

آیت‌الله شیخ رضا استادی می گوید: دوران مرجعیت حاج شیخ مصادف با سلطنت رضا پهلوی بود. ایشان با مدیریت و درایتی که به کار گرفت توانست این مقطع زمانی پر آشوب و خفقان را به نحو احسن و با عزت و اقتدار نسبی پشت سر گذارد. و با توجه به شرایط زمانی و مکانی آن روز از حریم دین، حوزه، روحانیت و مردم حراست کند.

عبدالکریم حائری در سال ۱۲۳۸ هجری خورشیدی در مهرجرد،میبد از توابع یزدبه دنیا آمد. پدرش محمد جعفر نام داشت که او را فردی متدین و پرهیزکار توصیف کرده‌اند.وی تحصیلات مقدماتی خود را در حوزه علمیه شهرعقدا گذراند سپس در شش سالگی یکی از بستگانش معروف به میر ابوجعفر که آخوند بود به مهرجرد آمد و تحصیل عبدالکریم را عهده‌دار شد و با رضایت پدر و مادرش، او را به اردکان برد و به مکتب سپرد. عبدالکریم روزها در درس استادان حاضر می‌شد و شب‌ها در خانه میر ابوجعفر به سر می‌برد و گاهی در شب‌های جمعه به منظور دیدار با پدر و مادر راه مهرگرد را پیش می‌گرفت. با درگذشت پدر مدتّی از تحصیل بازماند امّا بعد از چندی به حوزه علمیه یزد رفت و در مدرسه محمدتقی خان سکنی گزید و به تحصیل علوم اسلامی پرداخت.