روحانیت مبارز

این نوشته دربارۀ تاریخ انقلاب نیست. بلکه مشخصاً به قصد ترسیم نسبت بدنۀ روحانیت با آن به بهانه سخنان اخیر مهندس عبدالعلی بازرگان در تخفیف نقش بدنه روحانیت در انقلاب است.

به بهانه شهادت امام جمعه محبوب و مردمی تبریز قاب‌هایی از حجت‌الاسلام آل هاشم از نظر می‌گذرد.

شهید آل‌هاشم از جمله طلاب جوانی بود که در دوران نهضت اسلامی در کنار پدر خود و تحت نظر آیت‌الله شهید قاضی طباطبایی به فعالیت‌های مبارزاتی پرداخت. در یکی از اسناد به جای مانده از آن دوران، ساواک از اثرگذاری محمدعلی هاشم بر روی افکار جوانان گزارش داده است.

بعد از مقابله مراجع تقلید به پیشگامی امام خمینی با سیاست‌های رژیم پهلوی در سال 1341 و رخداد حادثه فیضیه در فروردین 1342 رژیم پهلوی با اغراض سیاسی و با هدف تحت فشار قرار دادن حوزه و روحانیت سیاست سربازگری اجباری طلاب را عملی کرد. این کنش‌ها و واکنش‌ها در فروردین 1342 منجر به تغییرات مهمی در سیاست‌های امنیتی رژیم پهلوی شد بطوری که کلیه امور روحانیت و حوزه‌های علمیه به سازمان اطلاعات و امنیت کشور محول شد. اما در کنار اعتراض مراجع تقلید و علما در اقصی نقاط کشور؛ امام خمینی که با نگرش عمیق و داهیانۀ خود به نیت اصلی رژیم پی ‌برده بود، کوشید تا این تهدید مهم را به فرصتی بی‌بدیل برای روحانیت و حوزه‌های علمیه تبدیل کند.

در 20 فروردین 1364 شیخ عباسعلی اسلامی، از فعالان سیاسی و فرهنگی دورۀ پهلوی و موسس جامعه تعلیمات اسلامی درگذشت. به این مناسبت نگاهی به زندگی او و نقشش در انتشار اعلامیه وعاظ تهران در اعتراض به لایحۀ انجمن­های ایالتی داشته‌ایم.

یکی از مهم‌ترین حساسیت‌های رژیم پهلوی، سخنرانی‌های مذهبی در ماه مبارک رمضان بود. سخنرانی‌ها و جلسات مذهبی با دقت رصد و مورد واکاوی قرار می‌گرفتند و چنانچه در این جلسات، موضوعاتی با مباحث سیاسی روز و یا مسائلی همچون مبارزه با ظلم و یا قیام حسین بن علی(ع) مطرح می‌شد، واعظ تحت نظر قرار می‌گرفت و یا در مواردی ممنوع‌المنبر و حتی دستگیر می‌شد. یکی از کسانی که ساواک همواره روی او حساسیت داشت، حاج شیخ علی‌اصغر مروارید واعظ ثابت هیئت انصار الحسین بود.

آیت‌الله العظمی سید حسین بروجردی یگانه مرجع تقلید شیعیان که زعامت حوزه علمیه قم را در دهه بیست و سی به عهده داشت، همواره تلاش داشت تا استقلال نهاد روحانیت را در برابر مسائل سیاسی حفظ کرده و از سوءاستفاده رژیم پهلوی از حوزه‌ها جلوگیری کند.

همزمان با تحریم عید نوروز 1342 از جانب امام خمینی، رژیم پهلوی رودررویی آشکار خود را در مقابل روحانیت آغاز کرد. دو فروردین­ماه، در جریان برگزاری مراسم عزاداری شهادت امام صادق(ع) نیروهای ساواک در لباس غیرنظامی با هتک حرمت علما و مراجع تقلید به مدرسه فیضیه حمله برده و طلاب را مورد ضرب و شتم قرار دادند. هم­زمان با فاجعه فیضیه قم، عوامل رژیم شاه به مدرسه طالبیه تبریز نیز حمله ­کرده و چند تن از مردم در این حادثه مجروح و یا شهید شدند. بعد از این فجایع مراجع  و علمای نجف نیز در همدردی با مراجع قم اعلامیه‌هایی صادر کردند. یکی از این پیام‌ها اعلامیه بسیار مهم آیت‌الله سید ابوالقاسم خوئی در پاسخ به نامه برخی علما در اردیبهشت 1342 بود.

در سال‌ 1351 كه‌ ساواك‌ فعالیت‌های‌ سیاسی‌ و سخنرانی‌های‌ آیت‌الله امامی‌ كاشانی‌ را تحت‌نظر داشت‌، رادیو تلویزیون‌ ملی‌ ایران‌ به‌ او و شش‌ نفر از وعاظ‌ تهران‌ از جمله‌ مرتضی‌ مطهری‌، دكتر جواد مناقبی‌، ناصر مكارم‌ شیرازی‌، ابوالقاسم‌ خزعلی‌ و سید عبدالكریم‌ هاشمی‌نژاد پیشنهاد كرد كه‌ هر كدام‌ به‌ مدت‌ پنج‌ شب‌ سخنرانی‌ نمایند. آنان‌ به‌ حیله‌ی‌ رژیم‌ پی‌ بردند و هدف‌ دستگاه‌ از این‌ توطئه‌ را ایجاد تفرقه‌ در میان‌ روحانیون‌ دانسته‌ و از سخنرانی‌ خودداری‌ كردند.

رفتیم سراوان که آنجا از مرز عبور کنیم و به پاکستان برویم. آنجا اول رفتیم دیدن آیت‌الله خامنه‌ای، چون قبل از این هم یک دور رفته بودیم، دوباره رفتیم ایرانشهر به دیدن ایشان، از آنجا آمدیم سراوان که به مرز برویم. رفتیم خدمت ایشان گفتیم داستان این است، گفت خیلی خوب است، خیلی کار خوبی است، یک پولی هم ایشان به ما دادند و گفتند این پول هم همراه شما باشد و بروید.

شیخ‌ محی‌الدین (محمدصادق)‌ حائری‌ شیرازی‌ در سال‌ 1315‌ متولد شد. معارف‌ قرآنی‌ را از پدرش‌ فراگرفت‌ و ابتدایی‌ و دبیرستان‌ را در شیراز طی کرد. سپس‌ به‌ تحصیل‌ علوم‌ حوزوی‌ پرداخت‌. برای‌ تكمیل‌ معلومات‌ خود عازم‌ قم‌ شد و در دروس‌ امام‌ خمینی، آیت‌الله داماد و آیت‌الله بروجردی‌ شركت‌ کرد. با آغاز نهضت‌ اسلامی‌ مبارزات‌ خود را علیه‌ رژیم‌ پهلوی‌ آغاز كرد. حضور جدی‌تر او در جریان‌ انقلاب‌ از خط‌ پاسخ‌ به‌ سؤالات‌ شروع‌ شد. مركز فعالیت‌ آیت‌الله شیرازی‌ مسجدی به‌ نام‌ «شمشیرگرها» بود. او در سال‌ 1349 به‌ دلیل‌ مبارزات‌ سیاسی‌ مدت‌ سه‌ ماه‌ به‌ زندان‌ عادل‌‌آباد منتقل‌ شد. بعد از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ در اولین‌ دوره‌‌ انتخابات‌ مجلس‌ شورای اسلامی‌ از طرف‌ مردم‌ شیراز به‌ نمایندگی‌ برگزیده‌ شد. بعد از شهادت‌ آیت‌الله دستغیب‌ به‌ سمت‌ نمایندگی‌ حضرت‌ امام‌ و امام‌ جمعه‌ شیراز منصوب‌ شد و سه‌ دوره‌ نماینده‌‌ مردم‌ شیراز در مجلس‌ خبرگان‌ رهبری بود. وی در 29 آذر 1396 دارفانی را وداع گفت.

بخشی از گزارش‌های ساواک، مکاتباتی است که این سازمان طی کنترل نامه‌های ارسالی یا دریافتی شهید مفتح، آنها را ضبط و کپی نموده است. تعدادی از این نامه‌ها مکاتبات او با مراجع وقت می‌باشد. در این میان نامه امام خمینی به ایشان از نجف در تقریر از «زحمات و ثبات قدم» وی حائز اهمیت ویژه است که در پاسخ به نامه ارسالی او به امام می‌باشد. شهید مفتح را می‌توان از پیشگامان فعالیت‌های فرهنگی در امر معرفی ابعاد اجتماعی-سیاسی اسلام به نسل جوان به شمار آورد. حجم عظیمی از اسناد ساواک از تکاپوهای او در این عرصه خبر می‌دهد. سفرهای تبلیغی شهید مفتح از دیگر موضوعاتی است که در گزارشات ساواک منعکس شده است. فعالیت‌ها و اقدمات شهید مفتح در مساجد و هیئت‌های مذهبی از دیگر محورهای اسناد ساواک در مورد اوست.

روز جمعه 20 آذر 1360 آیت الله دستغیب قبل از اقامه نماز جمعه، با انفجار بمب منافقین به شهادت می رسد و روزنامه های ایران در روز شنبه 21 آذر این واقعه را تیتر و عکس خود کردند.

حجت‌الاسلام ‌ سید احمد کلانتر در شهریور 1344 دستگیر و با قید کفیل آزاد گردید. چهار ماه بعد مجدداً دستگیر و به سه ماه حبس محکوم و در سال 1345 به اتهام فعالیت‌های مضره برای مدت 4 ماه به فردوس واقع در استان خراسان جنوبی تبعید شد. در سال 1348 در ساوه دستگیر و به چهار ماه و پانزده روز حبس محکوم شد. در خرداد سال 1349 به اتهام تحریک مردم در مراسم شهید آیت‌الله سعیدی، برای سه سال به زابل تبعید گردید که به علت فعالیت در آنجا، به سراوان منتقل شد و در آنجا نیز به اتهام اهانت به شاه دستگیر و به دو سال حبس تأدیبی محکوم شد. در خرداد 1354 به اتهام شرکت در تظاهرات مدرسه فیضیه دستگیر، ولی تبرئه شد. او در سال 57 که با تعداد دیگری از مبارزین روحانی در انارک نائین تبعید بود، جهت تداوم مبارزه محل تبعید را ترک و به قم وارد شد و در 14 /9 /57 در تظاهرات بر اثر برخورد گلوله مجروح شد.

 آیت‌الله غلامرضا صلواتی در سال 1307ﻫ ش در اراک به دنیا آمد. وی پس از تحصیلات مقدماتی به فراگیری علوم اسلامی روی آورده و مدارج علمی را طی نمود. آیت‌الله صلواتی یکی از دوازده مجتهدی بود که پس از وفات آیت‌الله سید محسن حکیم با صدور اعلامیه‌ای‌ بر مرجعیت حضرت امام خمینی تأکید کردند. به همین دلیل توسط ساواک دستگیر و با تصمیم کمیسیون حفظ امنیت اجتماعی شهرستان قم در تاریخ 26 /3 /49 به شش ماه تبعید در شهرستان زابل محکوم شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ضمن تدریس دروس عالیه‌ حوزوی، اقامه نماز جماعت صبح در حرم حضرت معصومه(س) را عهده‌دار بود. آیت‌الله صلواتی در 31 شهریور 1402 دار فانی را وداع گفت.

آیت‌الله فیروزآبادی با زاهدی و اطرافیان شاه مخالف بود و می‌گفت: این‌ها استبداد را به مملکت بر‌گردانده‌اند!

آیت‌الله شیخ‌ حسن‌ صانعی‌ در 1313 ش‌ در شهرستان‌ شهرضا به‌ دنیا آمد. پدرش‌ حجت‌الاسلام‌ والمسلمین‌ شیخ‌ محمدعلی‌ صانعی‌ از روحانیون‌ شهرضا بود. تحصیلات‌ خود را در زادگاهش آغاز كرد و سپس‌ به حوزه‌ی‌ علمیه‌ی‌ اصفهان‌ رفت‌. از آنجا به قم عزیمت کرد و با حضور در درس‌ خارج‌ آیت‌الله‌العظمی‌ بروجردی‌ یافت. سپس‌ به‌ محضر امام‌ خمینی رسید. با شروع‌ نهضت‌ اسلامی‌ پای‌ در راه‌ مبارزه‌ با رژیم‌ پهلوی‌ نهاد و در جریان‌ دستگیری‌ حضرت‌ امام‌ (ره‌) در آبان‌ 1343 فعال‌ بود. در جریان‌ قیام‌ 19 دی‌ 1356 كه‌ در پی‌ اهانت‌ روزنامه‌ی‌ اطلاعات‌ به‌ ساحت‌ مقدس‌ مرجعیت‌ و حضرت‌ امام‌ صورت‌ گرفت‌، وی‌ یكی‌ از سازمان‌دهندگان‌ اصلی‌ قیام‌ بود. او یكی‌ از اصلی‌ترین‌ محركین‌ مردم‌ برای‌ برگزاری‌ تظاهرات‌ بود و در این‌ زمینه‌ نقش‌ مؤثری‌ ایفا كرد.

عده‌اى هم به فكر انتشار مطالبى درباره‌ى حكومت اسلامى افتادند؛ آقاى ربانى املشى فعاليت‌هاى خودش را كنار گذاشت و تمام شب و روز روى موضوع حكومت اسلامى كار كرد. ايشان چندين سال در اين باره كار كرد و زحمت كشيد و مطالب زيادى در اين زمينه تنظيم كرد.

شهید صدوقی اولین فردی است که ایده جذب عناصری که در خدمت رژیم بودند را مطرح می‌کند. مهمترين گروهى كه در نظر او بودند ارتش و نظاميان بود. اعلاميه او در اواخر شهريور كه در كنار سپاسگزارى از عناصر مختلف، از ارتش نيز تشكر كرده بود و از آن‌ها خواسته بود كه آلت اجراى نقشه‌هاى شوم و ويرانگر مشتى بيگانه و بيگانه‌پرست نباشند، خود تأييد اين سخن است. مدام بر اين نكته  تأكيد مى‌كرد كه: «داخل پليس و ژاندارم‌ها هم كسانى هستند كه با ايمان و ديندار مى‌باشند و شب و روز از اين اوضاع مملكت و كار دولت ناراحت هستند». 

روزی شهید سعیدی کتاب ولایت ‌فقیه حضرت امام را که دست‌‌نویس بود به من داد و گفت: «این کتاب را ببرید و از رویش بنویسید، کپی هم بگذارید تا چند نسخه شود، وقتی کامل شد، آن را بیاورید». در روز، رونویسی کتاب برایم ممکن نبود، هنگام غروب به بچه‌ها غذا می‌دادم تا به درس‌هایشان مشغول شوند و کوچک‌ترها را هم می‌خواباندم و مشغول نوشتن می‌شدم. این سفارش در حدود دو هفته کامل شد. هنگامی که چند نسخه‌ رونویسی‌شده‌ کتاب را به شهید سعیدی تحویل دادم او از کارم خیلی خوشش آمد و پس از آن کارهای مهم‌تر و بیشتری به من محول کرد.

همزمان با سالگرد شهادت مظلومانه آیت‌الله شهید سعیدی، اینفوگرافیک «طلایه‌دار مبارزه» با هدف بازخوانی زندگی سیاسی و اجتماعی این شهید والامقام بازنشر شد.

قرارداد انحصار تنباکوی ایران در 27 رجب ‌1308ق به‌ امضای سرهانری ولف‌ سفير انگليس‌ در ايران‌ رسيد و سپس‌ ناصرالدین شاه‌ آن‌ را امضا كرد. در اين‌ قرارداد پنجاه ساله‌ نه‌ منافع‌ دولت‌ و نه‌ منافع‌ ملت‌ و نه‌ استقلال‌ ايران‌، هيچ‌كدام‌ در نظر گرفته‌ نشد. مردم شیراز به رهبری سید علی‌اکبر فال‌اسیری به حضور اتباع انگلیسی واکنش نشان دادند. پس از آن مردم تبریز قیام دیگری را علیه قرارداد تنباکو رقم زدند. علمای اصفهان نیز با فتوای تحریم تنباکو به حمایت مردم برخاستند. تهرانی‌ها هم با زعامت میرزا حسن آشتیانی و خطابه‌های آتشین فاضل دربندی به این قرارداد واکنش نشان دادند. در قزوين‌ و يزد و كاشان‌ نيز تظاهراتی برضد شركت‌ رژی به‌وقوع‌ پیوست‌ و در خراسان‌ به‌ رهبری حاج‌شيخ‌ محمدتقی بجنوردی و حاج‌ ميرزا حبيب‌ مجتهد شهيدی، مردم‌ دكان‌ها و بازار را بستند و تظاهراتی نيز به‌ پا داشتند.

جة‌الاسلام والمسلمين مهدى شاه‌آبادى در كنار ساير انقلابيون تحت زعامت حضرت امام، از جمله‌ى افرادى بود كه پس از سرگونى رژيم پهلوى و آغاز دوران جديد، در سنگرهاى مختلفى به انجام وظايف و تكاليف خود پرداخت. وى علاوه بر فعاليت کمیته‌های انقلاب اسلامی به طور فعال در خطوط مقدم جبهه‌هاى جنگ حاضر مى‌شد تا در كنار رزمندگان، گوشه‌اى از وظايف خود را به انجام رسانده باشد. نمایندگی مجلس شورای اسلامی از دیگر مناصب خدمتی شهید شاه‌آبادی بود. علاوه بر این خدمات علمی فرهنگی قابل توجهی همچون تهيه و تنظيم اسناد كتاب «تشكيلات فراماسونرى در ايران»، تجديد چاپ كتاب اخلاقى «اوصاف‌الاشراف» و انجمن اسلامی الغدیر از شیخ مهدی شاه‌آبادی به یادگار ماند.

حجت‌الاسلام ‌ سید احمد کلانتر در شهریور 1344 دستگیر و با قید کفیل آزاد گردید. چهار ماه بعد مجدداً دستگیر و به سه ماه حبس محکوم و در سال 1345 به اتهام فعالیت‌های مضره برای مدت 4 ماه به فردوس واقع در استان خراسان جنوبی تبعید شد. در سال 1348 در ساوه دستگیر و به چهار ماه و پانزده روز حبس محکوم شد. در خرداد سال 1349 به اتهام تحریک مردم در مراسم شهید آیت‌الله سعیدی، برای سه سال به زابل تبعید گردید که به علت فعالیت در آنجا، به سراوان منتقل شد و در آنجا نیز به اتهام اهانت به شاه دستگیر و به دو سال حبس تأدیبی محکوم شد. در خرداد 1354 به اتهام شرکت در تظاهرات مدرسه فیضیه دستگیر، ولی تبرئه شد. او در سال 57 که با تعداد دیگری از مبارزین روحانی در انارک نائین تبعید بود، جهت تداوم مبارزه محل تبعید را ترک و به قم وارد شد و در 14 /9 /57 در تظاهرات بر اثر برخورد گلوله مجروح شد.