کد خبر: ۱۰۲۵۹
فاجعه‌ای که ریشه در جنگ اول جهانی دارد
مهندسی گرسنگی و بحران غذا در غزه
با آغاز قیمومیت بریتانیا در ۱۹۱۷، سیاست‌های استعماری مانند تخصیص زمین به مهاجران صهیونیست و اصلاحات مالیاتی، کشاورزی سنتی فلسطین را تضعیف کرد.
پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ گرسنگی و ناامنی غذایی در فلسطین، به‌ویژه در نوار غزه، نتیجه‌ای از سلسله‌ای از تحولات تاریخی، سیاسی و نظامی است که ریشه در بیش از یک قرن درگیری، اشغال و آوارگی دارد. این بحران‌ها نه‌تنها نتیجه شرایط اقتصادی یا طبیعی، بلکه محصول سیاست‌های عمدی و اقدامات نظامی، به‌ویژه از سوی اسرائیل، بوده‌اند که به اتهامات جدی در زمینه جنایات جنگی منجر شده است. این نوشتار با هدف ارائه یک بازخوانی تاریخی از گرسنگی و بحران‌های غذایی در فلسطین و غزه، از اوایل قرن بیستم تا بحران کنونی پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳، به بررسی نقش اسرائیل در این بحران‌ها می‌پردازد. این تحلیل بر منابع معتبر بین‌المللی، گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری، و پژوهش‌ها تکیه دارد تا روایتی مستند ارائه دهد.
اواخر دوره عثمانی و قیمومیت بریتانیا (تا ۱۹۴۸): زمینه‌های اولیه ناامنی غذایی
ناامنی غذایی در فلسطین ریشه در اواخر دوره عثمانی دارد، زمانی که سیاست‌های جنگ جهانی اول، ازجمله مصادره منابع کشاورزی و سربازگیری، به قحطی گسترده در شام بزرگ منجر شد. براساس پژوهش‌های تاریخی، این قحطی بین سال‌های ۱۹۱۸–۱۹۱۵ حدود ۵۰۰ هزار نفر را در منطقه کشت، و فلسطین نیز از این فاجعه مصون نماند. با آغاز قیمومیت بریتانیا در ۱۹۱۷، سیاست‌های استعماری مانند تخصیص زمین به مهاجران صهیونیست و اصلاحات مالیاتی، کشاورزی سنتی فلسطین را تضعیف کرد. شورش اعراب (۱۹۳۶–۱۹۳۹) علیه این سیاست‌ها و افزایش مهاجرت صهیونیستی، زنجیره‌های تأمین غذا را مختل کرد و جوامع روستایی را به حاشیه راند. این دوره، اگرچه مستقیما به اسرائیل مرتبط نبود، زمینه‌ساز وابستگی اقتصادی و ناامنی غذایی شد که در دهه‌های بعدی تشدید یافت.
نگاه کنید به:
Schilcher, L. S. (1991). The Famine of 1915–1918 in Greater Syria. In Problems of the Modern Middle East in Historical Perspective. SUNY Press.
Seikaly, S. (2015). Men of Capital: Scarcity and Economy in Mandate Palestine. Stanford University Press.
۱۹۴۸: آوارگی و فروپاشی کشاورزی
تأسیس دولت اسرائیل در سال ۱۹۴۸ و «نَکبت»، که طی آن حدود ۷۵۰ هزار فلسطینی آواره شدند، نقطه عطفی در تاریخ ناامنی غذایی فلسطین بود. این آوارگی، که توسط مورخان به‌عنوان پاکسازی قومی توصیف شده، دسترسی فلسطینی‌ها به زمین‌های کشاورزی حاصلخیز در مناطق ساحلی و جلگه‌ای را قطع کرد. در غزه، که میزبان ده‌ها هزار آواره شد، زیرساخت‌های کشاورزی محدود و تراکم جمعیتی بالا، تولید غذا را دشوار کرد. آژانس امداد و کار سازمان ملل (UNRWA) از سال ۱۹۴۹ جیره‌های غذایی را برای آوارگان فراهم کرد، اما این کمک‌ها تنها نیازهای اولیه را پوشش می‌داد و وابستگی به کمک‌های خارجی را نهادینه کرد. اسرائیل با مصادره زمین‌های فلسطینی و محدود کردن دسترسی به منابع، به طور مستقیم به تضعیف خودکفایی غذایی فلسطینی‌ها کمک کرد.
نگاه کنید به:
Pappé, I. (2006). The Ethnic Cleansing of Palestine. Oneworld Publications.
Feldman, I. (2008). Governing Gaza: Bureaucracy, Authority, and the Work of Rule, 1917–1967. Duke University Press.
اشغال ۱۹۶۷: کنترل منابع و وابستگی اقتصادی
جنگ شش‌روزه ۱۹۶۷ و اشغال غزه و کرانه باختری توسط اسرائیل، ناامنی غذایی را به سطح جدیدی رساند. اسرائیل با اعمال کنترل بر منابع آب، زمین‌های کشاورزی و بازارها، اقتصاد فلسطینی را به خود وابسته کرد. در غزه، سیاست‌های محدودیت ماهی‌گیری و تخریب زمین‌های کشاورزی به کاهش تولید غذا منجر شد. براساس گزارش مؤسسه مطالعات فلسطین، تا دهه ۱۹۸۰، غزه به واردکننده خالص غذا از اسرائیل تبدیل شده بود، و کشاورزان محلی به دلیل محدودیت‌های دسترسی به آب و بازار، قادر به رقابت نبودند. این دوره شاهد آغاز «توسعه‌زدایی» غزه بود، مفهومی که سارا روی برای توصیف تخریب عمدی ظرفیت‌های اقتصادی فلسطینی‌ها ابداع کرد.
نگاه کنید به:
Roy, S. (1995). The Gaza Strip: The Political Economy of De-development. Institute for Studies.
انتفاضه‌های اول و دوم (۲۰۰۵-۱۹۸۷): تشدید بحران‌ها
انتفاضه اول (۱۹۹۳-۱۹۸۷) و انتفاضه دوم (۲۰۰۵-۲۰۰۰) تأثیرات مخربی بر امنیت غذایی داشتند. در طول انتفاضه اول، بسته شدن‌های نظامی و منع آمدوشد توسط اسرائیل، زنجیره‌های تأمین غذا را مختل، و دسترسی به بازارها را محدود کرد. انتفاضه دوم موجب تشدید این مشکلات شد، با تخریب گسترده زیرساخت‌های کشاورزی، ازجمله بیش از ۱۰۰ هزار درخت زیتون و هزاران هکتار زمین کشاورزی. گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۰۳ نشان داد که ۵۰ درصد از خانواده‌های فلسطینی در غزه با ناامنی غذایی مواجه بودند، و سوءتغذیه مزمن در میان کودکان به ۳۳ درصد رسید. این اقدامات، که توسط دیده‌بان حقوق بشر به عنوان مجازات جمعی توصیف شد، به طور مستقیم نتیجه سیاست‌های نظامی اسرائیل بود.
نگاه کنید به:
United Nations (2003). The Impact of the Israeli Occupation on Palestinian Agriculture. UNCTAD Report.
Human Rights Watch. (2001). Center of the Storm: A Case Study of Human Rights Abuses in Hebron District.
محاصره غزه ( از ۲۰۰۷ تاکنون): مهندسی گرسنگی
محاصره غزه از سال ۲۰۰۷، پس از به قدرت رسیدن حماس، شدیدترین مرحله بحران غذایی را رقم زد. اسرائیل ورود غذا، سوخت، و کالاهای اساسی را محدود کرد و صادرات را تقریبا متوقف نمود. گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۱۲ هشدار داد که غزه تا سال ۲۰۲۰ «غیرقابل سکونت» خواهد شد. تا سال ۲۰۱۴، بیش از ۷۰ درصد جمعیت غزه به کمک‌های غذایی وابسته بودند، و نرخ سوءتغذیه کودکان زیر پنج سال به ۲۰ درصد رسید.
اسرائیل در سال ۲۰۰۸ سیاستی را اجرا کرد که میزان کالری ورودی به غزه را به «حداقل استاندارد بشردوستانه» محدود می‌کرد، سیاستی که توسط عفو بین‌الملل به عنوان نقض قوانین بین‌المللی محکوم شد. کمیته حقیقت‌یاب سازمان ملل (گزارش گلدستون، ۲۰۰۹) اثبات کرد که اسرائیل به طور عمدی زیرساخت‌های غذایی، ازجمله مزارع، شیلات و کارخانه‌های فرآوری غذا، را هدف قرار داده است. این اقدامات به عنوان مجازات جمعی و نقض کنوانسیون‌های ژنو شناخته شده‌اند.
نگاه کنید به:
United Nations. (2009). Report of the United Nations Fact-Finding Mission on the Gaza Conflict (Goldstone Report).
Amnesty International. (2010). Suffocating: The Gaza Strip Under Israeli Blockade.
درگیری‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۲۱: تخریب زیرساخت‌های غذایی
جنگ‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۲۱ در غزه، که به ترتیب عملیات «لبه محافظ» و «نگهبان دیوارها» نامیده شدند، خسارات سنگینی به زیرساخت‌های غذایی وارد کردند. در سال ۲۰۱۴، بیش از ۱۷ هزار هکتار زمین کشاورزی تخریب شد، و در سال ۲۰۲۱، حملات هوایی اسرائیل به گلخانه‌ها و سیستم‌های آبیاری، تولید غذا را به‌شدت کاهش داد. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) گزارش داد که این حملات به از دست رفتن ۴۰ درصد از ظرفیت تولید کشاورزی غزه منجر شد. این اقدامات، همراه با ادامه محاصره، به افزایش وابستگی به کمک‌های خارجی و تشدید سوءتغذیه کمک کرد.
نگاه کنید به:
FAO. (2021). Gaza Strip: Impact of 2021 Escalation on Agricultural Livelihoods. United Nations.
بحران پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳: قحطی و اتهامات جنایات جنگی
رویدادهای ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و پاسخ نظامی اسرائیل، غزه را به آستانه قحطی کامل رساند. محاصره کامل از مارس ۲۰۲۴، که تمام ورودی‌های غذا و کمک را مسدود کرد، به شرایطی منجر شد که سازمان ملل آن را «بدترین بحران انسانی در تاریخ غزه» توصیف کرد. تا مه ۲۰۲۵، برنامه جهانی غذا (WFP) گزارش داد که ۵۷۰ هزار نفر با قحطی قریب‌الوقوع مواجه هستند، و ۶۵ درصد کودکان زیر پنج سال از سوءتغذیه حاد رنج می‌برند.
قتل‌عام آرد (۲۹ فوریه ۲۰۲۴)
حادثه «قتل‌عام آرد» نمونه‌ای بارز از تقاطع گرسنگی و اتهامات جنایات جنگی است. نیروهای اسرائیلی به سوی غیرنظامیانی که برای دریافت آرد از کامیون‌های کمک‌رسانی تجمع کرده بودند، آتش گشودند و دست‌کم ۱۱۸ نفر را کشته و ۷۶۰ نفر را زخمی کردند. گزارش‌های سی‌ان‌ان و سازمان ملل تأیید کردند که اکثر قربانیان از زخم‌های گلوله‌ای جان باختند، برخلاف ادعای اسرائیل مبنی بر مرگ به دلیل ازدحام. این حادثه به عنوان نقض قوانین بشردوستانه بین‌المللی محکوم شد.
اتهامات استفاده از گرسنگی به عنوان سلاح
دیده‌بان حقوق بشر و گزارشگر ویژه سازمان ملل، مایکل فخری، اسرائیل را به استفاده عمدی از گرسنگی به عنوان سلاح جنگی متهم کردند، عملی که طبق ماده ۸ اساسنامه رم دیوان کیفری بین‌المللی جنایت جنگی است. اظهارات مقامات اسرائیلی، مانند تالی گوتلیو، نماینده کنست، که گرسنگی را ابزاری برای «جذب همکاران» توصیف کرد، این اتهامات را تقویت کرد. دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) در ژانویه ۲۰۲۴ شواهد معتبری از اقدامات نسل‌کشی در غزه را محتمل دانست، ازجمله سیاست‌های منجر به قحطی.
نگاه کنید به:
Wikipedia. (2025). Flour Massacre. Available at: https://en.wikipedia.org/wiki/Flour_massacre.
Human Rights Watch. (2024). Gaza: Israel’s Use of Starvation as a Weapon of War. Available at: https://www.hrw.org/news/2024/12/18/gaza-israels-use-starvation-weapon-war.
United Nations. (2025). Report on the Humanitarian Crisis in Gaza. Available at: https://news.un.org/en/story/2025/04/1162666.
International Court of Justice. (2024). South Africa v. Israel: Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide.
تحلیل حقوقی: گرسنگی به عنوان جنایت جنگی
استفاده از گرسنگی به عنوان ابزار جنگی طبق کنوانسیون‌های ژنو (ماده ۵۴ پروتکل اول) و اساسنامه رم (ماده ۸) ممنوع است. پژوهشگران حقوقی استدلال می‌کنند که سیاست‌های اسرائیل، ازجمله محاصره، تخریب زیرساخت‌های غذایی، و ممانعت از ورود کمک‌ها، مصداق این جنایت است. گزارش‌های سازمان ملل و سازمان‌های غیردولتی مانند عفو بین‌الملل، شواهد گسترده‌ای از هدف‌گیری عمدی غیرنظامیان و زیرساخت‌های حیاتی ارائه کرده‌اند. این اقدامات نه‌تنها نقض قوانین بشردوستانه، بلکه به گفته برخی تحلیلگران، بخشی از استراتژی گسترده‌تر برای تضعیف حیات جمعی فلسطینی‌ها است.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی
بحران غذایی در غزه به فروپاشی اجتماعی و اقتصادی منجر شده است. بازارهای محلی تقریبا تعطیل شده‌اند، و قیمت مواد غذایی به دلیل کمبود ۱۰ برابر شده است. گزارش یونیسف در سال ۲۰۲۵ نشان داد که ۹۰ درصد کودکان در غزه کمتر از یک وعده غذایی در روز دریافت می‌کنند. این شرایط، همراه با تخریب ۷۰ درصد زیرساخت‌های غیرنظامی، ازجمله بیمارستان‌ها و مدارس، چشم‌انداز بهبودی را تیره کرده است.
نگاه کنید به:
UNICEF. (2025). Children in Gaza: A Humanitarian Catastrophe. Available at: https://www.unicef.org/emergencies/children-gaza-humanitarian-catastrophe.
تاریخ گرسنگی در فلسطین و غزه روایتی از آوارگی، اشغال و سیاست‌های عمدی است که خودکفایی غذایی را تخریب کرده است. از نَکبت ۱۹۴۸ تا محاصره کنونی، اسرائیل از طریق کنترل منابع، تخریب زیرساخت‌ها، و محدودیت کمک‌های بشردوستانه، نقش محوری در این بحران‌ها داشته است. منابع معتبر بین‌المللی، ازجمله سازمان ملل، دیده‌بان حقوق بشر، و پژوهش‌های دانشگاهی، تأیید می‌کنند که این اقدامات، به‌ویژه استفاده از گرسنگی به عنوان سلاح، مصداق جنایات جنگی است. این بازخوانی تاریخی بر ضرورت پاسخ‌گویی حقوقی، مداخله فوری بشردوستانه، و رفع ریشه‌های ساختاری این فاجعه تأکید دارد.
