تبیین فعالیت‌های مرکز اسناد انقلاب اسلامی در حوزه تاریخ انقلاب/ اعتبار مرکز اسناد در جهان طبق اعلام نمایندگان یونسکو
به گزارش پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ماهنامه "اندیشه‌نامه" در شماره چهارم خود مصاحبه‌ای با حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان، رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی درباره فعالیت‌های این مرکز در حوزه تاریخ انقلاب انجام داده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
اندیشه‌نامه نوشت: مرکز اسناد انقلاب اسلامی یکی از مراکز تاریخ‌نگاری و ثبت اسناد مربوط به انقلاب اسلامی است که در سال 1359 به دستور امام خمینی تشکیل گردید. این مرکز خدمات فراوانی را به تاریخ پژوهان و سندپژوهان ارائه می‌دهد، همچنین کتب بسیاری در مورد تاریخ انقلاب اسلامی را تدوین و به چاپ رسانده است.
برای آشنایی بیشتر با فعالیت‌های این مرکز گفت‌وگویی را با حجت‌الاسلام حسینیان ریاست مرکز اسناد انقلاب اسلامی ترتیب دادیم که در ادامه خواهید خواند.
اگر موافق باشید در ابتدا یک معرفی کلی در مورد مرکز اسناد انقلاب اسلامی از زبان جنابعالی داشته باشیم.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: بسم‌الله الرحمن الرحیم. اگر بخواهم مرکز اسناد را به شکل ساده و کوتاه تبیین کنم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی به دلیل نهی حضرت امام یک سازمان غیردولتی است؛ سازمانی است که هیئت امنای آن با موافقت رهبری انتخاب می‌شوند تا قابل اعتماد باشد؛ سازمانی است خودکفا که دولت بودجه قابل اعتنایی به آن نمی‌دهد (نه تنها در این زمان بلکه در زمان دولت‌های قبلی نیز چنین بود)، حرف امام را اصل قرار دادیم که وابستگی برای مرکز ایجاد نشود، لذا خودکفا است و هزینه‌های خود را تأمین می‌کند.
این سازمان چند کار مهم انجام می‌دهد؛ یکی جمع‌آوری اسناد مکتوب است، اسنادی از ساواک، ادارات اطلاعات نیروهای انتظامی، ارتش و وزارتخانه‌ها. اسنادی در رابطه با تقسیم اراضی که بخشی از انقلاب اسلامی بوده از وزارت کشاورزی گرفتیم. این اسناد مکتوب که میلیون‌ها سند است در اینجا نگهداری می‌شود.
بعد از تهیه و آوردن در مرکز ساماندهی می‌شود. یک انبار سند برای محقق هیچ فایده‌ای ندارد، باید موضوعات، واژه‌ها و کلیدواژه‌های آن استخراج شود؛ مثلا اسنادی که مربوط به ۱۵ خرداد، ۱۷ شهریور یا ۲۲ بهمن است، جدا می‌شود و به کامپیوتر داده می‌شود تا هنگامی که محقق برای سندی راجع به شب دستگیری حضرت امام مراجعه می‌کند، بلافاصله کامپیوتر به شما می‌گوید که سند کجاست و تصویر سند را هم نشان می‌دهد؛ به این صورت که اول کد می‌دهد، هنگامی که شما به آن کد مراجعه کردید تصویر سند برای شما نمایان می‌شود.
یکی از کارها جمع آوری اسناد صوتی است. در انقلاب اسلامی بسیاری از شخصیت‌ها با سخنرانی‌ها، جلسات و کلاس‌ها، نقش ایدئولوژیک داشتند و به هرحال موتور انقلاب بودند. بسیاری از این نوارها جمع‌آوری شده است. ما آرشیوی از نوارهای حضرت آقا داریم که در مسجد کرامت، سخنرانی‌های ایشان در جاهای مختلف جمع‌آوری شده و یکی از آرشیوهای غنی سخنان رهبری است. سخنرانی‌های حضرت امام حتى درس خارج ایشان در نجف اشرف تهیه شده و در اینجا موجود است.
سخنرانی افرادی مانند شهید هاشمی‌نژاد، شهید باهنر، شهید رجایی و امثال آنها در اینجا نگهداری می‌شود که خود یک سند بسیار مهم است. بعضی از فیلم‌ها در اینجا نگهداری می‌شود؛ برای مثال، فیلم سفری که شاه به مشهد رفته و در آنجا مورد استقبال قرار گرفته بود نیز در اینجا موجود است. همچنین عکس‌های بسیار متنوعی داریم. تقریبا از بدو ورود دوربین در ایران، از علمای مختلف مانند میرزای شیرازی که ابتدا عکس ایشان را کشیده بودند و بعد از روی عکس ایشان عکاسی کردند در اینجا نگهداری می‌شود. شاید ده‌ها هزار شیشه (زمان‌های گذشته فیلم‌برداری روی شیشه صورت می‌گرفت) و نگاتیو موجود است.
عکس‌های خصوصی دربار، عکس‌های علما و شخصیت‌ها و انقلابیون جمع‌آوری شده و در اینجا موجود است که بیش از ۲۵۰ هزار عکس و شیشه است. اینها شناسایی شده و هنگامی که شما برای عکس شخصی مراجعه کنید، بلافاصله عکس را به شما نشان می‌دهند و در استفاده از تصاویر به محقق کمک می‌کنند. بعضی از کارهای تصویری را نیز منتشر کرده‌ایم. آلبوم عکسی برای فدائیان اسلام (برای آقای فلسفی) چاپ کردیم.
یک کار دیگر، جمع‌آوری خاطرات است که خاطرات متعددی به شکل دیجیتال جمع‌آوری شده و برای حفاظت از آن در نسخه‌های متعددی ضبط و نگهداری می‌شود تا از بین نرود، یا اگر یکی از آنها از بین رفت، ترمیم کننده آن وجود داشته باشد.
اینها پیاده‌سازی می‌شود و بعد از پیاده شدن و بازنویسی مجدد ساماندهی می‌شود. همان کدهایی که خدمت شما عرض کردم استخراج شده و روی کامپیوتر ریخته می‌شود و سپس در اختیار محقق قرار داده می‌شود.
یکی از کارهای مرکز، تحقیق و پژوهش است. پژوهش‌های ما بر مبنای سه محور است؛ یکی پژوهش‌های سندی، به این معنا که اصل سند است و بر مبنای اسناد مدخلی نوشته و توضیحاتی داده می‌شود. کتاب‌هایی بر مبنای تاریخ‌شفاهی و به صورت خاطره است که با پاورقی و مداخلی مشخص می‌کنند که اینها گفته‌ها و خاطرات راوی است.
یک کار هم بر محور تحلیل و تاریخ است که از مجموعه این اسناد و خاطرات یک کار تحلیل گونه‌ای راجع به تاریخ انجام می‌دهد؛ ما برای ابتدای کار ۱۸۰۰ عنوان موضوع استخراج کرده و گفتیم اگر بخواهیم تاریخ انقلاب اسلامی را بنویسیم، باید روی این ۱۸۰۰ عنوان کار کنیم که بعد آن را به ۱۰۰۰ عنوان برنامه دو ساله رساندیم که تقریبا چاپ و تمام شده است. اکنون مقطع تاریخ جمهوری اسلامی بوده و برنامه‌نویسی می‌کنیم که به امید خدا یک برنامه ده ساله نیز در دست اقدام داریم.
ما دو مرتبه خدمت مقام معظم رهبری رسیدیم که فرمودند کارهای تحقیقی و منبع‌سازی که انجام داده‌اید، برای محققین و یک دسته خاصی از افراد خوب است، خوب است که برای جوان‌ها هم کتاب‌هایی (به اصطلاح ایشان ساندویچی) درست کنید. ما دانستنی‌های انقلاب اسلامی که در کتاب‌های جیبی و کم حجم و چکیده‌ای از کارهای مستندی که انجام داده بودیم را آوردیم که اکنون نزدیک به ۷۰ عنوان از این دانستنی‌های انقلاب اسلامی چاپ شده است.
زمان دیگری خدمت مقام معظم رهبری رسیدیم که ایشان فرمودند اگر بتوانید کار هنری هم انجام دهید به طوری که برای نسل جدید هنرمندانه باشد و جاذبه داشته باشد نیز کار خوبی است.
آثار مهمی در حوزه تاریخ‌نگاری تاریخ معاصر نگارش فرموده‌اید، بالاخص کتاب‌هایی چون ۱۴ سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران، ۱۴ قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه و کتاب یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه؛ بفرمایید که ضرورت نگارش این آثار چه بوده؟
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: درباره چرایی و چگونگی وقوع انقلاب اسلامی، سخن‌ها، سؤالات و پرسش‌های فراوان وجود داشت، به همین خاطر بنده تصمیم گرفتم که تحقیق جامعی در پاسخ به سؤال چرایی و چگونگی رخداد انقلاب اسلامی داشته باشم و به جامعه علمی، خصوصا دانشجویان و دانشگاهیان و نسلی که می‌خواهد از انقلاب اسلامی بداند، ارائه دهم؛ به همین منظور، پنج مقطع تاریخی در پنج جلد کتاب عرضه کرده و منتشر شد.
نقدی که به مراکز اسناد وارد است در خصوص انحصاری کردن دسترسی اسناد به پژوهشگران تاریخ است. به نظر جنابعالی این موضوع چه آسیب‌هایی در حوزه تاریخ‌نگاری انقلاب ایجاد می‌کند و آیا امثال مراکز شما برای ارائه خدمات اسنادی به پژوهشگران محدودیتی دارند یا خیر؟
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: یک مسئله قانونی وجود دارد، اینکه در قوانین ایران آمده که هر ۴۰ سال اسناد از طبقه‌بندی خارج می‌شوند و در اختیار سازمان اسناد ملی که به خاطر آن به وجود آمده و جزئی از ساختار نظام است قرار می‌گیرد؛ بنابراین به دلایل مختلف که مثلا برخی زنده هستند و ممکن است برخی از اسناد موجب از بین رفتن بخشی از امنیت کشور شود یا دولت‌های دیگری بخواهند از این اسناد سوءاستفاده کنند، نمی‌توان اسناد را قانونا تا قبل از چهل ساله شدن در اختیار دیگران قرار داد. اسنادی که زمان خود را طی کرده‌اند و مخصوصا در اختیار سازمان‌های تاریخ‌نگاری هستند، هیچ محدودیتی ندارد و محققین می‌توانند به راحتی مراجعه کنند و اسناد را مورد مطالعه قرار دهند.
مدتی قرار بود که تمام اسناد در سازمان اسناد ملی جمع‌آوری شود. آیا شما از این موضوع استقبال می‌کنید یا اینکه قائل هستید که هر دستگاه و مرجعی مانند مجلس، قوه قضائیه و دولت (که اکنون هر کدام یک‌سری اسناد در اختیار دارند) از اسناد حفظ و حراست کنند یا اینکه تمام اسناد یکپارچه درون سازمان اسناد ملی باشد؟
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: همان طور که عرض کردم، اسناد تاریخی دارند که به اسناد جاری معروف هستند. مطابق قانون، هر سازمان و نهادی باید این اسناد را نزد خود نگه دارد، از آنها حفاظت کرده و طبقه‌بندی آن را حفظ کند و نمی‌توان آنها را وادار کرد که در اختیار سازمان دیگری قرار دهند؛ اما بعد از دوره تاریخی آنها، قانون تصریح می‌کند که در اختیار سازمان اسناد ملی قرار بگیرد.
سازمان‌هایی مانند سازمان ما یک سازمان تخصصی است، یعنی فقط اسنادی که مربوط به تاریخ انقلاب اسلامی است را نگهداری، جمع‌آوری، تهیه و سازماندهی می‌کند و در اختیار محققین قرار می‌دهد؛ بنابراین باید بین اسناد جاری، اسناد ملی و اسناد انقلاب اسلامی تفکیک قائل شویم. هیچ مانعی ندارد مراکزی که می‌خواهند تاریخ انقلاب اسلامی را بنویسند، به طور مستقل اسنادی در اختیار داشته باشند، زیرا جنبه تحقیقاتی و پژوهشی پیدا می‌کند؛ در این صورت می‌توانند آنها را به نسل‌های آینده و هم زمان خود ارائه دهند.
خاطرم هست که سال‌های گذشته برای مرکز اسناد انقلاب اسلامی مشکلات مالی به وجود آمد که باعث بروز برخی از نگرانی‌ها شد. با توجه به اینکه مقام معظم رهبری نگاه ویژه‌ای به مقوله تاریخ معاصر و به ویژه نگاه خاص به کارنامه خوب و بالنده مرکز اسناد دارند، آیا اتفاق خوشایندی حادث شد؟
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: مرکز اسناد انقلاب اسلامی از لحاظ سازمانی یک نهاد مستقل از دولت است. از ابتدا هم که مرکز اسناد شکل گرفت و تأسیس شد، وقتی از حضرت امام خواستند که به دولت دستور دهد بودجه‌ای را برای این مرکز پیشبینی کنند و در برنامه و بودجه کشور ردیفی قائل شوند، ایشان نهی کرده و فرمودند جایی که می‌خواهد تاریخ بنویسد نباید وابسته به قدرت‌ها و دولت‌ها باشد، زیرا دولت‌ها، قدرت‌هایی هستند که می‌آیند و تغییر پیدا می‌کنند و دوست دارند تاریخ بر وفق مراد آنها نوشته شود؛ لذا حضرت امام مقداری از املاک را در اختیار مرکز قرار دادند که به لطف خدا برنامه‌ریزی شده، اگرچه مشکلات فراوانی نیز هنوز باقی است، اما هیچگاه فعالیت‌های مرکز به خاطر مسائل مالی متوقف نشده است.
اکنون به دلیل وضعیت اقتصادی موجود در جامعه و گرانی‌ها، کم کاری‌هایی به وجود آمده، اما هرگز متوقف نشده و در عرض این چند سال از هیچ جا کمک قابل اعتنایی نشده است. با اینکه هرگاه بحث از کمک‌های دولت می‌شود، سعی و تلاش عده‌ای از کسانی که از چنین مراکزی خوششان نمی‌آید بزرگ کردن کمک دولت بوده، باید بگویم در سال گذشته ۵ میلیارد هزینه مرکز اسناد انقلاب اسلامی شامل تهیه، سازماندهی، دیجیتالی کردن و در اختیار محققین قرار دادن اسناد وچاپ نزدیک به ۶۰ کتاب در سال جاری و گذشته شده (تقریبا هر شش روز یک کتاب منتشر می‌کنیم.) حتی برای ما در تولید کتاب هم مشکلی به وجود نیامده است، البته در چاپ کتاب به دلیل گرانی کاغذ و مشکلات چاپ و نشر و پایین آمدن قدرت خرید مردم، مشکلاتی برایمان پیش آمده، اما در اصل تولید مشکلی به وجود نیامده و به لطف خدا مرکز روی پایه‌های خود ایستاده است. در سال گذشته دولت تنها ۱۵۰ میلیون تومان به مرکز کمک کرده که عدد چندان قابل توجهی نیست.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی از چه اصلی در نگارش تاریخ نگاری پیروی می کند؟
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: امام در آبان ماه سال ۱۳۵۷ دستور دادند که به مناسبت شهادت عده‌ای از مردم جهرم و کرمان، از هم اکنون باید کسانی مشغول نگارش تاریخ انقلاب اسلامی باشند، چه بسا چیزهایی برای ما و شما روشن است که در آینده مورد انکار قرار می‌گیرد؛ و نویسندگان باید دقت کنند که انقلاب مردم را که با انگیزه‌های دینی و رهبری روحانیت در حال شکل گیری است، یادداشت کنند تا مبادا آیندگان بخواهند این انگیزه‌ها و حضورها را کمرنگ یا انکار کنند.
بنابراین اصل تاریخ‌نگاری، یک تاریخ‌نگاری زمان حضور است و سنت تاریخ‌نگاری اسلام نیز همین گونه بوده است. تاریخ نگاری تاریخ اسلام ما بر مبنای روایات "عن شهود" است؛ یعنی کسانی در صحنه جنگ، مهاجرت و اتفاقاتی که در زمان پیامبر یا ائمه افتاده، حاضر بودند و چون آنها را می‌دیدند، روایت می‌کردند و حجیت روایات نیز بر مبنای شهادت و دیدن است. لذا بهترین تاریخ، تاریخی است که بر مبنای حضور و شهود روایتگران تاریخ باشد. اصل کار مرکز اسناد انقلاب اسلامی هم بر این است که تاریخ را در زمان وقایع یادداشت و تاریخ‌برداری و از شاهدان روایتگری و بعد تحليل و تفسیر کند و یک منبع قابل اعتمادی برای نویسندگان آینده باشد.
در نقد این موردی که شما فرمودید، می گویند هنگامی که کسی نزدیک به وقوع آن اتفاق باشد، ما شاهد نقص در اسناد و شواهد با شتاب زدگی در تصمیم‌گیری‌ها یا قضاوت‌ها و جانبداری تحت تأثیر شرایط هستیم؟
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: تکامل منابع تاریخی هیچ تضادی را ایجاد نمی‌کند. زمانی ما می‌گوییم وقایعی که به ظاهر اتفاق افتاده و شهود نیز شهادت می‌دهند که این اتفاق افتاده، باید جمع‌آوری شود؛ اما زمانی اسنادی هم وجود دارد که از قضایای پشت پرده است و برای مثال ارتباطات آنها را با مراکز اطلاعاتی خارج از کشور یا سازمان‌های جاسوسی بیگانه به دست می‌دهد که این دو با هم تضادی ندارد.
برای مثال، هنگامی که واقعه‌ای اتفاق می‌افتاد مانند عصر عاشورا، مراکزی که عزادار امام حسین(ع) هستند را به آتش کشیدند، این روایتی است که عده‌ای دیده و روایت کرده‌اند که باید ثبت شود تا برای آیندگان باقی بماند؛ اما گاهی بعد از آنها اسنادی جدید و نویافته به دست می‌آید که پشت قضایا را مشخص می‌کند، این دو مکمل یکدیگر هستند و مانع نداریم.
زمانی که می‌خواهیم در مورد این وقایع قضاوت کنیم باید تمام شهود، ادله، شواهد و قرائن جمع شود؛ بنابراین ما نمی‌توانیم به دلیل اینکه احتمال می‌دهیم منابع دیگری موجود باشد، از آنچه که اتفاق افتاده است، بگذریم تا منابع دیگری تکمیل کننده و یا مکمل این قضیه به دست ما برسد. اتفاقاتی در سال ۱۳۶۰ به وجود آمد، حزب جمهوری اسلامی توسط یکی از منافقین منفجر شد و ۷۲ تن به شهادت رسیدند که یک واقعیت تاریخی است و قابل انکار نیست. ممکن است اینکه آنها چگونه توانستند نفوذ کنند، از چه کسی دستور گرفتند و با کمک چه سازمان جاسوسی بوده، بعد کشف شود؛ لذا نمی‌توانیم اکنون این را روایت نکنیم تا قسمت دوم قضیه هم پیدا شود. بسیاری از اینها به دلیل منافع کسانی است که نمی‌خواهند تاریخ انقلاب ضبط شود و برای نسل‌های آینده به درستی به جا بماند.
یکی از کارهای مهمی که مرکز اسناد در چند سال گذشته انجام داده، کاری است که در مورد تاریخ شفاهی انجام می‌شود. برای ما در مورد تاریخ شفاهی توضیح کاملی بفرمایید که به چه صورت است و چه پروسه‌ای را طی می‌کند و از کجا شروع شده است؟
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: مرکز اسناد انقلاب اسلامی از ابتدای تأسیس آن، توسط آقای روحانی آغاز به کار کرده و تقریبا ثقل کارش بر مبنای جمع آوری خاطرات بوده و اکنون نیز یکی از غنی‌ترین آرشیوهای تاریخ شفاهی را دارد. نزدیک به بیش از ۱۲ هزار ساعت مصاحبه صوتی و تصویری دارد، اکنون نیز افراد به استودیوی بسیار فنی و خوبی دعوت می‌شوند و خاطرات آنها ضبط می‌شود، بعد از آن پیاده و ساماندهی می‌شود، اعلام و موضوعات آن استخراج شده تا هنگامی که محقق می‌خواهد به منابعی که هنوز چاپ نشده دسترسی پیدا کند، بتواند بر مبنای این بازنویسی خاطرات و دیجیتالی شدن موضوعات در مرکز اطلاع رسانی، آنها را دیده و مطالعه کند.
ما توانسته‌ایم از همه نحله‌ها، گروه‌ها، جناح‌ها خاطرات ذی‌قیمتی را جمع کنیم. در اینجا این جناح یا آن جناح رعایت نشده است، برای این که تمام جناح‌ها در انقلاب اسلامی حضور داشته‌اند؛ برخی چپ و برخی راست بودند، بدون اعتنا به مواضع فعلی آنها، خاطرات فراوانی را گرفته‌ایم.
اگر خاطرات چاپ شده را نگاه کنید، از افراد چپ چپ خاطره چاپ شده تا افراد راست راست؛ حتی از افرادی چون مشاورین دربار، بعضی از وزرای سابق، بعضی از وکلای رژیم شاه و بعضی از درباریان که با انقلاب رابطه حسنه‌ای نداشتند نیز خاطراتی گرفته و در اینجا نگهداری می‌شود و برای ساختن فیلم‌های مستند و هم برای چاپ به عنوان یک منبع تاریخی که مکمل یکدیگر است، در دسترس دیگران قرار می‌گیرد.
می‌توان گفت مرکز اسناد انقلاب اسلامی همان طور که از یونسکو به اینجا آمدند و بازدید کردند و اعلام کردند، هم از لحاظ سندی و هم از لحاظ تاریخ شفاهی یکی از غنی‌ترین و سامان‌یافته‌ترین مراکز اسنادی جهان است.
تاریخ شفاهی می‌تواند حتی از طریق معارضین (نه فقط موافقین) به دست آید. شما این مسئله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ کسانی چون حسین نصر، آذربرزین و ... که هنوز در قید حیات هستند ممکن است بیان خاطرات برای منزه و موجه کردن خودشان باشد، آیا به نظر شما این موضوع از نظر تاریخی قابل استناد است؟
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینیان: هیچ شکی نیست که هر سندی به طور صددرصد قابل پذیرش برای یک محقق نیست، به این علت که سند کتبی از دیدگاه یک فرد ضبط می‌شود؛ به عنوان مثال، ساواک راجع به شخصیت سیاسی‌ای کار می‌کرده و چون فعال سیاسی بوده، نوشته که آقای آیت‌الله فلان که از اعضای نهضت آزادی است که هیچ گاه جزء نهضت آزادی نبوده و تفکر او نیز با نهضت آزادی قابل جمع نیست، اما به هر حال منبع ساواک چنین برداشتی را از آن شخص داشته است؛ و یا در مسجد، فلان صحبت را کرد. این چیزی که روایت می‌کند (فلان حرف را زد) قابل اعتنا و قابل استناد است، زیرا راوی بوده و می‌خواستند گزارش صحیح بدهند و آنها بر مبنای دوستی و دشمنی خاصی شکل نگرفته است؛ اما در آن جایی که در مورد شخص اظهارنظر می‌کند و برداشت خود را می‌گوید، قابل رد است.
وقتی در مورد کسی مجموعه اسناد را کنار هم بگذاریم، می‌فهمیم که فلان حرف درست نیست؛ در خود آنجا اسنادی آمده که ایشان هیچ وابستگی گروهی و حزبی ندارد و یک شخصیت مستقل است. در خاطرات هم نقصی وجود دارد، اینکه افراد ناخودآگاه، خود را محور واقعه و وقایع می‌دانند؛ منتها وقتی در مورد واقعه‌ای مجموعه خاطرات جمع‌آوری می‌شود، می‌فهمیم که محور این فرد نبوده بلکه فرد دیگر و یا جمع دیگری بوده‌اند.
بنابراین، با جمع مجموع اسناد کتبی و خاطرات شفاهی می‌توانیم حرف صحیح را برداشت کنیم. خاطراتی مانند آقای آذربرزین این خصوصیت را دارد که ایشان به عنوان یکی از فرماندهان نظامی در روز ۲۲ بهمن جزو امضاکنندگان تسليم ارتش به انقلاب بود؛ لااقل در یک موضوع حرف جدیدی دارد، یعنی حرفی که دیگران کمتر زده‌اند. آقای قره‌باغی و برخی دیگر در تاریخ شفاهی و خاطرات خود نوشته‌اند که چه اتفاقی افتاد. وقتی در مجموع آنها را کنار هم می‌گذاریم متوجه می‌شویم که چه اتفاقی افتاد که یک مرتبه فرمانده‌های ارتش تصمیم گرفتند که ارتش را تسلیم امام کنند و هم صدا با انقلاب خود را پابه‌پای مردم بدانند؛ لذا بعضی از خاطرات نه به عنوان کلیت، بلکه به عنوان بعضی مسائل جزئی ارزش تاریخی دارند.
پایان
