مروری بر دستاوردهای انقلاب اسلامی در حوزه علوم نوین

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ با پیروزی انقلاب اسلامی، در همه زمینه‌ها پیشرفت قابل ملاحظه‌ای رقم خورد که از آن جمله می‌توان به دستاوردهای علمی انقلاب اسلامی اشاره کرد.

این نوشتار به طور مختصر، دستاوردهای علمی انقلاب اسلامی در حوزه علوم نوین را برمی‌شمارد.

فناوری هسته‌ای

دستیابی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای یکی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی است. جمهوری اسلامی ایران به‌رغم همه تحریم‌ها و تهدید‌ها، با تلاش و مجاهدت‌های جوانان و متخصصین خود، به چرخه کامل سوخت‌ هسته‌ای (غنی‌سازی) دست یافته و از نظر دانش علمی و فناوری در این عرصه در ردیف کشورهای پیشرفته جهان قرار گرفته است.

مرور کلی موفقیت‌های ایران اسلامی در حوزه‌های مختلف هسته‌ای مانند؛ رآکتورهای هسته‌ای تولید نیرو؛ تولید سوخت هسته‌ای؛ پرتوفرآوری گاما؛ غنی‌سازی اورانیوم؛ نیروگاه‌های اتمی و تحقیقاتی؛ ساخت سانتریفیوژهای جدید و پیشرفته و مبارزه با آفات؛ کاربردهای هسته‌ای در پزشکی مانند رادیوایزوتوپ‌ها و رادیو داروهای تولید شده و ... مرهون تلاش نخبگان ایرانی، صبر و استقامت ملت ایران و رهنمودهای مقتدرانه رهبر معظم انقلاب اسلامی بوده است. با اذعان به این امر که انواع تحریم‌های خارجی نیز در این مدت بر ملت ایران تحمیل شد.

جمهوری اسلامی ایران هشتمین کشوری است که به چرخه سوخت هسته‌ای دست یافته است. پروژه تولید آب سنگین اراک به عنوان یکی از شاخصه‌های دانش هسته‌ای، از جمله دستاوردهای ایران در بخش دانش هسته‌ای است.

از اهداف توسعه فناوری هسته‌ای در ایران تولید برق از طریق نیروگاه‌های هسته‌ای است که تاکنون نیروگاه هسته‌ای بوشهر با بخشی از ظرفیت هزار مگاواتی خود در ۱۲ شهریورماه ۱۳۹۰ به شبکه سراسری متصل شد و نخستین نیروگاه اتمی برق خاورمیانه می‌باشد.

فناوری نانو

فن‌آوری نانو رشته‌ای از دانش کاربردی و فن‌آوری است که جستارهای گسترده‌ای را پوشش می‌دهد. فن‌آوری نانو یک دانش میان رشته‌ای است و به رشته‌هایی چون فیزیک کاربردی، مهندسی مواد، ابزارهای نیم رسانا، شیمی ابرمولکول و حتی مهندسی مکانیک، مهندسی برق و مهندسی شیمی و ... مربوط می‌شود. به عقیده صاحب نظران، مرزبندی آینده میان اقتدار ملی کشورها بر مبنای میزان توانمندی آنها در عرصه فن‌آوری نانو و سهم آن‌ها از تولیدات فن‌آوری نانو جهان خواهد بود. اکنون درصد بالایی از بازارهای محصولات مختلف از جمله بازار دارو (حدود ۵۰ درصد داروهای آینده داروهای نانویی خواهند بود که داروهایی هدفمند و هوشمند هستند)، نیمه هادی‌ها، پردازنده‌های رایانه و مواد شیمیایی در آینده و امور دفاعی مربوط به نانو است. وجود این کاربردهای مختلف صنعت نانو را صنعتی اقتدار آفرین نموده است.

جرقه‌های اولیه فن‌آوری نانو در ایران در سال ۱۳۸۰ زده و مطالعات راهبردی آغاز شد. دو سال بعد از شروع این مطالعات، در سال ۱۳۸۲ ستاد ویژه توسعه فن آوری نانو (INIC) تأسیس شد، این ستاد سند راهبردی نانو را در مدت دو سال تهیه و به هیئت وزیران تسلیم نمود. این سند در سال 1384 توسط هیئت وزیران تصویب شد. در سال 1385 نیز سیاست‌ها و راهبردهای ارتقاء و توسعه فناوری نانو به تصویب رسید و هم‌اكنون در كشور رشته‌هايی مثل نانو فيزيك، نانو شيمی و دانشكده و پژوهشكده‌هايی با اين عناوين تأسيس شده و اين فناوری در صنايع مختلف موجب تحولات زيادی شده است.

اکنون ايران به مدد متخصصین و جوانان فعال ، توانسته به تولید چند نوع نانو پودر ، تولید چند نوع نانو کامپوزيت و نانو پوشش‌ها دست یابد. پژوهشگران ایرانی موفق به نوعی نانو کامپوزیت شدند كه در صنایع داروسازی ، غذایی ، کاغذ سازی و ... مورد استفاده قرار می‌گيرد. همچنین ایران توانسته با ساخت یک میکروسکوپ از نانو ساختارها، انتی‌بادی‌ها، پروتئین‌ها و مولکول‌های DNA تصویربرداری کند. با ساخت این دستگاه، ایران به جمع چند کشور صاحب تکنولوژی ساخت اين نوع میکروسکوپ پیوسته است.

همچنين ایجاد پایلوت تبدیل نفت سنگین به سبک از جمله این موفقیت‌ها است. ایران بعد از پیروزی انقلاب در حوزه بهداشت و دارو در این حوزه نیز موفق به تولید نانو کیت‌های تشخیص شده است. ضمن آنکه دستگاه نانوسکوپ نیز به مرحله تولید انبوه رسیده است. تولید انواع لوله‌ها و رنگ‌های ساختمانی مقاوم مبتنی بر فناوری نانو، انواع اسپری‌ها، نانوفیلترها، روغن‌های نانویی، پارچه‌های مقاوم در برابر حرارت و آب، انواع نانوکامپوزیت‌ها و بیابان زدایی با استفاده از نانوپلیمرها را از دیگر موفقیت‌های محققان در این حوزه است.

طی ده سال گذشته در 15 دانشگاه ایران دوره‌های دکتری مرتبط با فن آوری نانو تأسیس شده که در آنها دانش پژوهان در رشته‌هایی نظیر نانوشیمی، نانوفیزیک، نانومواد، نانوپزشکی و چند رشته مرتبط دیگر تحصیل می‌کنند.

بر اساس آخرین گزارش‌ها، از نظر تولید مقالات ISI در فن‌آوری نانو نیز اکنون رتبه هشتم جهان و اول منطقه متعلق به ایران است و از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۲ حدود ۵۰ پله صعود کرده و در سال ۲۰۱۳ با تولید 3.8 (سه و هشت دهم درصد) از علم نانو جهان رتبه هشتم دنیا را به خود اختصاص داده است.

همچنین تعداد بنگاه‌های اقتصادی فعال در فن‌آوری نانو تا اوایل سپتامبر ۲۰۱۳ به 241 بنگاه رسید که مشتمل بر 106 تولید کننده محصول، 25 تولید کننده تجهیزات ، 36 ارگان تجاری، 34 شرکت خدماتی و 40 شرکت کارگزاری خدمات توسعه فن‌آوری می‌باشد. از جمله محصولات تولیدی می‌توان به تولید نانو مواد مختلف مانند ذرات نانو نقره، نانو کربن، نانو اکسید تیتانیوم، نانو اکسید روی، نانو مس و نانو الماس اشاره کرد. طی ۱۰ سال گذشته 143 شرکت مبتنی بر فن آوری نانو در ۸ صنعت تاسیس شده اند. نیمی از این شرکت‌ها در حوزه سلامت، دارو و مواد فعالیت داشته‌اند.

توجه به اقتصاد دانش بنیان

محاسبه سهم صادرات با فن‌آوری بالا می‌تواند بسته مناسبی برای سنجش صادرات دانش بنیان و در نتیجه پیشروی در مسیر اقتصاد دانش بنیان باشد. صادرات کالاها و خدمات دانش بنیان عبارت است از صادرات محصولات و فعالیت‌های منتج از فن آوری‌های نوین که تولید، عرضه و صادرات آنها ارزش افزوده بیشتری نسبت به کالاها و خدمات محصول برای کشور ایجاد می‌کند و در تولید آن‌ها نوآوری و خلاقیت سهم بیشتری نسبت به مواد اولیه دارد.

صادرات خدمات فنی و مهندسی نیز شامل ارائه خدمات طراحی، مدیریت، تدارک، اجرا و یا طرح و ساخت توسط شرکت‌ها و مؤسسه‌های ایرانی به متقاضیان خارج از کشور است. این نوع صادرات از سال ۱۳۷۳ شروع شده است. در سال 92 حدود 5.5 درصد از سهم صادرات غیر نفتی (با احتساب میعانات گازی) را صادرات خدمات فنی – مهندسی دربر می‌گیرد.

بیوتکنولوژی( زیست فناوری)

زیست فن‌آوری به عنوان یکی از مهمترین محورهای توسعه علمی، اقتصادی و اجتماعی در دنیا مطرح است و ارتقا در این حوزه به عنوان یکی از اساسی ترین شاخص های تعیین کننده توسعه محسوب می شود. ابداع و کاربرد روش‌های مختلف فن آوری زیستی از قبیل کشت بافت زیست شناسی مولکولی و مهندسی ژنتیک باعث ایجاد تحول عظیم در عرصه علوم زیستی از قبیل کشاورزی، پزشکی، منابع طبیعی و محیط زیست شده است و در کمتر از یک دهه، تولیدات متو زیست فن آوری نتایج بسیار درخشان خود را به منصه ظهور رسانده است.

نتایج داده های پایگاه استنادی «اسکو پوس» نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران با تولید سه هزار و ۹۵۷ مدرک علمی در حوزه زیست فن‌آوری موفق به کسب جایگاه ۲۱ دنیا در سال 2014 میلادی شده است.

اکنون علاوه بر تامین بیش از 95 درصد اقلام دارویی و واکسن‌های انسانی و دامی مورد نیاز، تعدادی از داروهای نسل جدید گران قیمت و دارای فناوری پیچیده که به داروهای نوترکیب معروف هستند؛ از جمله داروهایی که در درمان سرطان، هیاتیت، دیابت، ایدزو... به کار می‌روند از قبیل انوسلین،واکسن هیاتیت (B) و... در داخل کشور تولید می‌شود. راه اندازی خط تولید داروهای نوترکیب داروهای با اتکاء به توانمندی‌های داخلی که کشور در مورد برخی تجهیزات آن با تحریم مواجه است،نشان دیگری از ظرفیت داخلی ایران در زمینه زیست فناوری است.

توليد داروهاي ايمود (IMOD) براي مقابله با ايدز، داروي سينووکس (Cinnovex) براي درمان MS، آنژي پارس (Angipars) براي درمان زخم پاي ديابتي، داروي نوترکيب «اينترفرون گاما-ب1» انساني با نام تجاري «گاماايمونکس»، داروي نوترکيب«پگيليتد اينترفرون» با نام تجاري پگافرون براي درمان هپاتيت C و راه اندازي بزرگترين مجتمع توليد داروهاي نوترکيب در منطقه غرب و جنوب غربي آسيا از ديگر پيشرفت‌هاي زيست فناوري پزشکي و دارو در کشور بوده است.

سلول‌های بنیادین

شبکه سی ان ان، در گزارشی اعلام کرد: «ایران پس از انقلاب، با وجود تحریم‌های فراوان توانسته با تربیت متخصصان در صنعت هواپیماسازی، علوم بهداشتی و پزشکی، به دست‌آوردها و موفقیت‌های مهمی دست یابد.» پیش از این نیز بی‌بی‌سی، با تهیه گزارشی از پژوهشکده رویان اصفهان و گوسفند شبیه سازی شده رویان یادآور شده بود که ایرانیان، به خصوص در زمینه سلول‌های بنیادی پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند. ایران جزو ده کشور اول دنیاست که توانسته این تکنولوژی را کاربردی کند.

مروری بر دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه علوم نوین، نشان از جهش ایران در این زمینه طی 40 سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است، جهشی که بدون توقف، ادامه دارد.