پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دکتر مصطفی چمران که نام او بیشتر با صحنه‌ها و دلاوری‌های دفاع مقدس گره خورده، در دوران نهضت اسلامی نیز پیشگام و پیشرو بود به‌طوری که از سال 1341 در مبارزات ضدشاهی فعال بوده است. نگاهی بر اسناد و گزارش‌های ساواک حاکی از آن است که وی در فرصت‌های مقتضی همواره علیه رژیم پهلوی فعالیت و اغلب با هدایت تظاهرات دانشجویی با رژیم مبارزه می‌کرده است. به استناد یکی از گزارش‌های ساواک، چمران در سال 41 به هنگام ورود محمدرضا پهلوی به امریکا به اتفاق همسر امریکایی خود در تظاهرات علیه شاه شرکت می‌کند. فعالیت‌های او در راستای چاپ، انتشار و توزیع اعلامیه‌های امام خمینی و نیز ارائه آموزش‌های چریکی به مبارزین از دیگر تحرکات وی است که در اسناد ساواک بدان اشاره می‌شود.
چمران و هدایتِ
تظاهرات ضدشاهی در خارج از کشور
بنابر اسناد ساواک، دکتر مصطفی
چمران «در سال 40 ... با شرکت در تظاهرات دانشجویان ناراحت، فعالیت‌های مضره خود
را» آغاز و « با شرکت در تظاهرات 10 جولای و 24 جولای 1961 شروع به فعالیت نموده»
است.
در 17 دی 40 نمایندگی ساواک در
امریکا طی گزارش با موضوع
«تظاهرکنندگان در روزهای 10 و24 جولای در امریکا»، «مصطفی چمران ساوه‌ای» را از
جمله رهبران این تظاهرکنندگان معرفی می‌کند و گزارش روز بعد نیز دکتر چمران را از
«محرکین اصلی تظاهرات در امریکا» می‌نامد.
براساس همین گزارش‌ها، تمام
نوشته‌ها و اعلامیه‌های توزیع شده نیز به تدبیر و ابتکار چمران مهیا می‌شد. در
1 بهمن همان سال، نمایندگی ساواک در امریکا گزارش میدهد «کلیه نوشته‌های و اعلامیه‌هایی
که از طرف انجمن دانشجویان شمال کالیفرنیا انتشار می‌یابد، به وسیله مصطفی چمران»
نوشته شده است.
او طی سال‌های بعد نیز همواره در
صف نخست مبارزه با شاه دیده می‌شد. در گزارش 2 تیر 41 با موضوع «تظاهرات در
نیویورک» و 3 تیر همان سال با موضوع «تظاهرات در سانفرانسیسکو» نام شهید چمران در
لیست تظاهرکنندگانی قرار می‌گیرد که هنگام ورود محمدرضا پهلوی به این شهرها دست به
اعتراض زده‌اند. گزارش‌های دیگر حاکی از آن بود که دکتر چمران «در طرح‌ریزی و تهیه
مقدمات این تظاهرات سهیم و دخیل بوده است.»
او طی سال‌های بعد نیز همواره در
ساماندهی و ترتیب تظاهرات ضدشاهی در آمریکا فعال بوده است. به گزارش ساواک، دکتر
چمران «در سال 43 به اتفاق عده‌ای از دانشجویان به منظور بررسی طرح مربوط به
برگزاری تظاهرات علیه تشریف‌فرمایی اعلیحضرت همایونی به امریکا، در جلسه‌ای که در
خانه ایران تشکیل شده بود شرکت و پیشنهاد
وی درمورد تعیین سه نفر به منظور فراهم نمودن تظاهرات مورد قبول واقع می‌گردد.»
هدف اول و آخر:
سرنگونی رژیم
مبارزات دکتر چمران علیه رژیم
پهلوی ریشه در دیدگاه‌های وی داشت. او معتقد بود باید رژیم را سرنگون کرد. به
گزارش ساواک، چمران عقیده داشت در قیام 15 خرداد 42 «اگر نیروها بیشتر دست به دست هم
می‌دادند رژیم عوض می‌شد.»
اسناد ساواک روایت‌های کاملی از
مبارزات دکتر مصطفی چمران با رژیم پهلوی دارند. اغلب این گزارش‌ها برآنند که قصد و
نیت چمران از مبارزه با شاه، تغییر رژیم بوده است نه اصلاح آن. او برخلاف جریان‌هایی
مثل اعضای نهضت آزادی و ملی‌گراها، به اصلاح شاه باور نداشت. او معتقد بود محمدرضا
پهلوی پشتیبانی در بین مردم و روحانیت ندارد و تنها «با نماز خواندن مثل گربه زاهد
به عوام‌فریبی می‌پردازد.»
به استناد گزارش‌های ساواک، در بعد از ظهر 16 خرداد 43 مصطفی چمران در نشستی در
خانه ایران، انقلاب و تغییر رژیم در ایران را از دلایل اصلی فعالیت‌های خود ذکر می‌کند.
به گزارش ساواک: در این نشست دکتر چمران با اشاره به این سؤال که «چرا ما تظاهرات
انجام می‌دهیم» اظهار داشت: «تا جنبشی نباشد، انقلابی به وجود نمی‌آید».
سند دیگری که تاریخ آن مربوط به
6 شهریور 1347 است، در معرفی چمران به این نکته تاکید می‌کند که: «با دولت ایران و
حکومت ایران مخالف است و در صحبت‌هایش همیشه متذکر این موضوع می‌گردد». ساواک در
گزارشات خود «کمک ایران به اسرائیل از نظر مالی» را یکی از عوامل مخالفت شهید
چمران با رژیم پهلوی می‌داند و تحلیل می‌کند که او با تشکیل جلسات متعدد و دعوت از
دانشجویان و صاحب‌نظران، سعی در ارائه برنامه‌هایی برای سرنگونی رژیم پهلوی دارد.
به استناد گزارش‌های ساواک،
چمران حاکمیت اسلام را بدیل مناسبی برای سلطنت می‌دانست. نمایندگی ساواک در امریکا طی گزارشی به تاریخ 14 مهر 1349 در
این‌باره تاکید کرد: «برابر اطلاع از مدتی
قبل در برکلی هر دو هفته یکبار در روزهای یکشنبه، جلسه سری تشکیل می‌گردد که عنوان
مذهبیون را دارد.» گزارشگر ساواک با اشاره به این که «مؤسس این جلسات مصطفی چمران
می‌باشد»، افزود: «در این جلسات درباره فلسفه اسلامی و بوجود آوردن یک حکومت
دمکراتیک اسلامی و از بین بردن حکومت فعلی و رژیم سلطنت بحث می‌گردد.»
نقش چمران در تکثیر و توزیع
اعلامیه‌های امام
بعد دیگری از مبارزات دکتر چمران
علیه رژیم پهلوی، در تکثیر و توزیع اعلامیه‌های انقلابی نمود پیدا می‌کرد. به
اذعان پرویز ثابتی، دکتر چمران «در زمینه پخش اعلامیه‌های [امام] خمینی» فعال بود.
گزارشگران ساواک در گزارش‌های خود از پیدا شدن اعلامیه‌های امام خمینی در دفتر کار
دکتر چمران خبر می‌دهند؛ در گزارش 19 دی 52 گزارشگر ساواک با اشاره به رؤیت تعداد
زیادی اعلامیه در دفتر کار چمران می‌نویسد: «در این اعلامیه، از طرف [امام] خمینی
بر روحانیونی که برای دولت ایران کار می‌کنند حمله شده و از افسرهای ارتش خواستار
مبارزه گردیده است.» طبق ادعای ساواک در این اعلامیه‌ها، موضوع ارسال «هواپیماهای
فانتوم به اسرائیل» مطرح شده بود. چند روز بعد یعنی در 4 بهمن گزارشگر ساواک خبر
میدهد: «...بسته پستی برای دکتر چمران واصل [شده] که محتوای آن مقادیری نشریه [امام]
خمینی به زبان عراقی بود.»
در گزارش 9 مرداد 54، ساواک با
ذکر نام مصطفی چمران در کنار تنی چند از انقلابیون می‌نویسد: «هر نوع اعلامیه –
نشریه – و جزوه چه در مورد [امام] خمینی و یا مسائل دیگر که مطالبی علیه ایران در
آن نوشته شده باشد به وسیله افراد نامبرده ذیل [از جمله چمران] و عناصر ناشناخته
دیگر که با آنان همکاری دارند چاپ و یا استنسیل و افست و تکثیر» می‌شود. گزارش
دیگری می‌افزاید: «اخیرا جزوه‌ای به زبان فارسی و عربی حاوی مطالبی درباره واقعه
مدرسه فیضیه قم و تشریحی از وضع 15 خرداد و فعالیت طلاب و روحانیون قم به امضاء
[امام] خمینی در لبنان چاپ و منتشر گردیده است». گزارشی با اشاره به اینکه «مطالبی
علیه دولت ایران» در این جزوه ذکر شده، به نقش چمران در چاپ و توزیع آن جزوه تاکید
می‌کند.
آموزش‌های چریک به
مبارزین ایرانی
گزارشگر ساواک در 22 تیر 36
[1356] می‌نویسد: «مصطفی چمران.. در سال 1965 امکاناتی برای عده‌ای از دانشجویان
ایرانی مقیم امریکا فراهم [کرده] تا آنان در مصر (قاهره) تعلیمات چریکی» ببینند.
این گزارش می‌افزادید: «مشارالیه با عناصر فلسطینی در تماس بوده و عده‌ای از
ایرانیان را با نام مستعار جهت طی دوره‌های چریکی به سازمان‌های فلسطینی معرفی
نموده» است. گزارش 16 اسفند 2536 [1356] نیز با اشاره به نقش چمران در ارائه آموزش‌های چریکی به نیروهای ایرانی می‌افزاید؛
این افراد «در بیروت تحویل مصطفی چمران رئیس سرویس اطلاعاتی و عملیاتی سازمان امل»
داده می‌شوند و «در جنوب لبنان آموزش کماندوئی و خرابکاری می‌بینند تا پس از اخذ
تعلیمات مورد نظر به ایران معاودت داده» شوند.
گروه‌های تحت آموزش چمران، نقش
موثری نیز در پیروزی انقلاب اسلامی داشتند. او با عملکرد ویژه، در همه ابعاد
مبارزه پیشرو بود. نقش او در تبیین و تحلیل مبارزات چریکی بسیار حائز اهمیت تلقی می‌شود.
او همین نقش را در دوران دفاع مقدس نیز به شکل خاص و ویژه ایفا کرد.
