پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی – هادی اسفندیاری؛ تاریخ از جمله علومی است که در منابع مورد اعتنای بشری مورد توجه قرار گرفته است. به واقع علم تاریخ مانند سایر علوم وابسته به جوامع بشری و سرنوشت ملت‌ها و مردمان هر عصر و زمانی است. قرآن کریم بارها و بارها با عناوین مختلف به مطالعه سرنوشت پیشینیان و امم گذشته تأکید و تصریح کرده است. دستور قرآن در اوامر "سیروا" ، "فانظروا" ، "فاعتبروا" و ... همه و همه شاهدی بر اهمیت مصحف شریف به مسئله تاریخ به منظور عبرتآموزی و تجربه‌اندوزی دارد.
در همین راستا اولیای الهی نیز همواره بر این مهم تأکید ورزیده و مطالعه تاریخی را جزو ضروریات زندگی بشری دانسته‌اند تا جایی که امیرالمومنین حضرت علی(ع) در نامه به فرزند خود امام حسن مجتبی(ع) چنین می‌نگارد: « پسرم! درست است که من به اندازه پیشینیان عمر نکرده‌ام، اما در کردار آن‌ها نظر افکندم، و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیر کردم، تا آنجا که گویا یکی از آن‌ها شده‌ام. با مطالعه تاریخ، گویا از اول تا پایان عمرشان با آنان بوده‌ام. پس قسمت‌های روشن و شیرین زندگی آنان را از دوران تیرگی شناختم و زندگانی سودمند آنان را با دوران زیانبارش شناسایی کردم؛ سپس از هر چیزی مهم و ارزشمند آن را و از هر حادثه‌ای زیبا و شیرین آن را برگزیدم...»[1]
از این رو تاریخ نه به عنوان دانشی تزیینی و بی‌ارتباط با حیات و هویت بشر بلکه به عنوان یک علم نافع برای آحاد جامعه مطمح نظر بوده است. تاریخ مثل زنجیر محکمی است که ما را با بنیان‌ها و هویت گذشته مرتبط می‌نماید و اگر ملتی این زنجیر را با بی‌اعتنایی به آن قطع کند، یقیناً در فضای بی‌هویتی به فرهنگ‌ها و جوامع دیگر متصل می‌شود و دیگر نامی از آن باقی نمی‌ماند.
امام خمینی به عنوانی فقیهی نواندیش، عالمی پیشرو و رهبری سیاسی با توجه به همین آموزه‌های اسلامی همواره به ضرورت تعمق در تاریخ توجه داشته‌اند و به عنوان "عبرت" و "سرمشق" تاریخ را برای "رشد فکری و سیاسی" آحاد مردم مهم دانسته‌اند.
در تداوم همین رهیافت رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز مکرر بر ضرورت حفظ حافظه تاریخی ملت ایران و آگاهی عموم مردم به ویژه نسل جوان در این رابطه تأکید داشته‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای تاریخ را به عنوان «درس و گنجینه اطلاعات ما از گذشته بشریت» تعریف می‌کنند:«تاریخ چیز مهمی است. تاریخ را به عنوان یک چیز کوچک یا حاشیه‌ای نباید خیال کرد؛ تاریخ واقعاً مهم است. تاریخ، درس و گنجینه اطلاعات ما از گذشته بشریت است؛ سرگذشت ماست. مگر می‌شود نسبت به تاریخ بی‌اعتنا بود؟ همه علوم و همه معارف و همه تلاش‌های بشری و همه آنچه که امروز در این صحنه عالم وجود دارد، فقط زمان حال است؛ میلیون‌ها برابرِ این تلاش‌ها در گذشته انجام گرفته است. سرگذشت اینها، یعنی تاریخ.»[2]
بدین ترتیب تردیدی در اهمیت علم تاریخ برای ساخت جامعه‌ای زنده، پویا و آگاه نیست و نخواهد بود. اما آنچه گذشت ناظر به بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اخیر با معلمان و فرهنگیان است که بر اهمیت تدریس علوم نافع تاکید شده بود: « یک نکته‌ی دیگر در مورد مسائل آموزش و پرورش که به برنامه‌ریزی‌های این وزارتخانه ارتباط پیدا میکند، تفکیک بین علم نافع و علم لاینفع است؛ علم نافع. حالا شماها خودتان تخصّص دارید، یعنی شماها در این مسئله کارشناس‌تر از بنده هستید، الان در دبیرستان‌های ما و شاید در دبستانهای ما دانشهایی تدریس می‌شود که هیچ فایده‌ای به حال امروز و آینده‌ی این دانش‌آموز ندارد؛ یک چیزهایی است، [یک] ذهنیّاتی است که یادشان هم میرود و در هیچ مسئله‌ی زندگی به اینها کمک نمی‌کند، در پیشرفت علم به اینها کمک نمی‌کند؛ اینها را شناسایی کنید، حذف کنید. علم نافع، آن علمی است که بتواند استعداد جوان و نوجوان را شکوفا کند؛ استعداد او را شناسایی کند، آن را در جهت استعداد خودش رشد بدهد، آن استعداد را شکوفا کند؛ برای آینده‌ی او سرمایه‌ی ذهنی و عملی فراهم بکند؛ این می‌شود علم نافع؛ بعد طبعاً در پیشرفت و تعالی کشور تأثیرگذار خواهد بود امّا اینکه حالا یک مشت محفوظات ناکارآمد را به ذهن دانش‌آموز سرازیر کنیم، نه این [فایده ندارد]. »[3]
بدون شک بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب همواره توسط مسئولان پیگیری می‌شود تا در صورت توفیق برخی موارد محقق شود. اما تاریخ‌دوستان نگران برخوردهای سطحی و کج‌اندیشانه متولیان امر نسبت به بیانات مذکور هستند. چه اینکه همه می‌دانند که درس تاریخ در مدارس یکی از خسته‌کننده‌ترین و سخت‌ترین دروس برای دانش‌آموزان ادوار مختلف است. خطر آنجاست که در صورت تغافل و سهل‌انگاری مسئولان آموزش و پرورش این دروس در سطوح مختلف دچار جرح و تعدیل‌های ناصواب قرار گرفته و یا از برنامه درسی دانش‌آموزان حذف شود. در حالی که علم تاریخ بنا به تصریح رهبر انقلاب اسلامی جزو یکی از علوم نافع برای تربیت نسلی آگاه، بصیر و روشن‌ضمیر است.
همانگونه که ایشان در بیانات خود در دانشگاه فرهنگیان در سال 1397 بر این نکته تأکید کرده و فرمودند: «یک نکته‌ی دیگر، مسئله‌ی علم نافع است. در تعلیم و تربیت کشور، علمِ سودمند، دانشِ سودمند باید تعقیب بشود. اینکه شما می‌گویید «آموزش و پرورش اصلاح باید گردد»، یکی از موادّ مهمّ اصلاحی، همین است که دانشی که در اینجا تعلیم داده می‌شود، دانش سودمند باشد؛ این جوان بتواند از این دانش، برای بهبود زندگی خود و جامعه‌اش و پیرامونیانِ خود استفاده کند؛ علم نافع این است. علم نافع، آن [علمی] است که ما را به اهدافمان نزدیک کند، حرکت ما را آسان کند، ما را پیش ببرد؛ علم نافع این است. آن چیزهایی که در ما روحیه‌ی حرکت ایجاد میکند، ما را شکوفا میکند، ظرفیّتهای ما را به فعلیّت میرساند، اینها علم نافع است. البتّه یکی از علوم نافع، آگاهی از تجربه‌های ملّی و افتخارات کشور و عبرت‌ها و درس‌های تاریخ است که این هم جزو علوم نافع است.» [4]
از این رو ضروری به نظر می‌رسد برای اینکه علم تاریخ به معنای واقعی کلمه برای نسل جدید نافع و مفید فایده باشد، نحوه تدریس، سرفصل‌های آموزشی و رهیافت تاریخی مولفان کتب درسی بهینه و روزآمد شود. قطعا این مهم در گفت و شنود با محققان متعهد تاریخی و فرهیختگان و فعالان این عرصه قابل تحقق و دستیابی است. نسل امروزی را می‌توان با آموزش درست تاریخ و جریان‌شناسی تاریخی غنی‌سازی کرد تا با عبور از هزارتوی مشکلات آینده روشنی را در تحقق تمدن نوین اسلامی ساخته و پرداخته کنند که به فرموده امام خمینی(ره) " تاریخ روشنگر نسل‌های آینده است."
پی‌نوشت:
1.فرازی از نامه 31 نهج‌البلاغه ؛ نامه حضرت علی(ع) به امام حسن مجتبی(ع)
2.بیانات در دیدار اعضای گروه تاریخ صدای جمهوری اسلامی ایران 8 / 11 / 1370
3.بیانات در دیدار با معلمان 1401/2/21
4.بیانات در دانشگاه فرهنگیان 1397/2/19
