شاخصه انقلابی بودن؛ رشد فکری و پذیرش تکثر

پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ مساجد نقش برجسته‌ای در تبلیغ، روشنگری و تداوم مبارزه علیه رژیم پهلوی داشتند. یکی از مهم‌ترین این مساجد در تهران مسجد قبا بود که به واسطه میدان‌داری آیت‌الله مفتح فعالیت‌ها و اقدامات متفاوتی داشت.

از کجا شروع شد

دردانشنامه تهران بزرگ از مجموعه دانشنامه های مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی آمده است؛عملیات ساخت مسجد قبا از ۱۳۵۱ ش با حمایتهای آیت‌الله خوانساری آغاز شد. مسئولیت ساخت برعهدۀ سید محسن هزاوه‌ای و حاج محمدتقی طرخانی بود. هزاوه‌ای وصی حسینیان، واقف زمین، بود و طرخانی نیز مسئولیت امور مالی مربوط به ساخت‌وساز را برعهده داشت.

به گفتۀ برخی از اعضای هیئت امنای مسجد قبا، حاج طرخانی تصمیم گرفت هزینۀ ساخت را شخصاً به عهده بگیرد. البته او کمکهای مالی دیگران را نیز می‌پذیرفت. هاشم صباغیان که از اعضای انجمن اسلامی مهندسین بود، نیز در تأمین هزینه‌های احداث مسجد نقش عمده‌ای داشت. بـرای رفـع ایراد کوچک ـ بودن زمین نیز، خانۀ متروکه‌ای که در شمال آن قرار داشت و متعلق به یک ارمنی بود، خریداری، و وقف مسجد شد

ساخت مسجد به نیمه رسیده بود که ادارۀ اوقاف دوباره خواستار واگذاری مسجد به این اداره شد تا خودْ ساخت آن را برعهده گیرد. باز هم کار ساخت‌وساز متوقف شد تا اینکه پس از مدتی، این مشکل نیز برطرف شد. سرانجام در ۱۳۵۳ ش پس از دو سال، ساخت بنای به پایان رسید

چرا قبا

همچنین در این دانشنامه بیان شده است که؛ نام‌گذاری مسجد قبا دو روایت مختلف وجود دارد: نخست آنکه در جلسه‌ای با حضور آیت‌الله محمود طالقانی و آیت‌الله مرتضى مطهری، نام این مسجد را قبا گذاشتند؛ اما بر اساس روایت دوم که از یکی از اعضای هیئت امنای مسجد نقل شده است: «پس از پایان کار ساخت مسجد، استخاره‌ای گرفته شد. آیه‌ای از قرآن کریم با این معنی آمد: «بشارت باد که شما پیروز می‌شوید». از این‌رو نام مسجد را «رشاد» گذاردند، اما پس از مدتی به پیشنهاد دکتر علی شریعتی، نام مسجد به «قبا» تغییر یافت. سبب نام‌گذاری مسجد به این نام، پیشینۀ مسجد قبا به‌عنوان نخستین مسجد در تاریخ اسلام، و نقش آن در توسعه و پیشبرد اسلام بود؛ از این‌رو، این مسجد «قبا» نامیده شد تا بتواند سنتهای اصیل و از دست رفتۀ پیامبر اسلام (ص) را احیا کند.

افتتاح رمضانیه

مدخل مسجد قبا در این دانشنامه بیان می کند که؛مراسم افتتاحیۀ مسجد در اول رمضان ۱۳۵۳ ش با امامت حجت‌الاسلام عراقچی که هزاوه‌ای او را معرفی کرده بود، برگزار شد. افتتاح مسجد پس از تعطیلی حسینیۀ ارشاد توسط ساواک انجام گرفت، اما با توجه به نیازهای روحی و معنوی مردم محل، به‌ویژه جوانان علاقه‌مند، هیئت امنا احساس کرد که باید فرد مناسب‌تری را برای ادارۀ امور مسجد پیدا کند. برای این منظور جلسه‌ای در منزل حاج طرخانی، با حضور وی و ابوالفضل توکلی بینا، زمردیان، مهدیان، جواد رفیق‌دوست، نژادحسینیان، هاشم صباغیان و هزاوه‌ای تشکیل، و قرار بر این شد که برای آوردن آیت‌الله مفتح به مسجد قبا با آیت‌الله سید محمد بهشتی مشورت شود. این کار به توکلی بینا واگذار شد. او پس از جلب موافقت بهشتی، نزد مرتضى مطهری رفت و وی نیز با این انتخاب موافقت کرد، اما راضی کردن آیت‌الله مفتح که رژیم او را ممنوع‌المنبر کرده بود، به آسانی ممکن نبود. سرانجام، پس از جلسه‌ای که با حضور ابوالفضل توکلی بینا، محسن هزاوه‌ای، مهدیان، محمدتقی طرخانی، سید محمد بهشتی و مرتضى مطهری در خانۀ محمد مفتح برگزار شد، او پذیرفت تا امامت مسجد قبا را عهده‌دار شود به این ترتیب فعالیتهای مسجد قبا به طور جدی آغاز شد.

 با ورود آیت‌الله مفتح به مسجد قبا، عملاً گرایش و نگاه سیاسی ضدرژیم، تبدیل به بخشی اساسی از فعالیتهای این مسجد شد و به‌تدریج فعالیتهای علمی، فرهنگی و مبارزاتی در این مسجد ادامه یافت. نیروهای مبارز در این مکان گرد هم می‌آمدند تا هم از نظر معنوی و علمی، مقدمات رشد خود را فراهم آورند و هم برنامه‌های مبارزاتی‌شان را قوت بخشند. به این ترتیب، مسجد قبا تبدیل به یکی از مراکز اصلی انقلاب اسلامی در تهران شد.

دو شاخصه انقلابی بودن؛ رشد فکری و پذیرش تکثر

در نیمۀ دوم ۱۳۵۶ ش، مقارن با ماه مبارک رمضان دکتر مفتح اقدام به برگزاری و سازمان‌دهی سخنرانی­‌هایی با حضور چهره‌های معروف ضدحکومت در مسجد قبا کرد. در رمضان این سال، آقایان توسلی، حبیب‌الله پیمان، محمدجواد حجتی کرمانی، مصطفى کتیرایی، کاظم سامی، یدالله سحابی، مهدی بازرگان و پرورش در مسجد قبا سخنرانی کردند و این سخنرانیها با استقبال گستردۀ مردم تهران روبه‌رو شد. حضور پرشور مردم در رمضان ۱۳۵۶ ش در مسجد قبا باعث شد که محمد مفتح به فکر برگزاری نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه بیفتد.

در همین رابطه ساواک برنامه نیمه دوم ماه مبارک رمضان مسجد قبا در سال 1356 را گزارش نموده است. این سند نشان می دهد که مسجد قبا در برنامه های ماه مبارک رمضان خود سعی بر آن داشته است که علاوه بر این که خط مبارزاتی انقلاب را زنده نگه دارد، بتواند با حضور اندیشمندان آن زمان، خود را تبدیل به یک پایگاه فکری-معنوی کند و نشان از دغدغه شهید مفتح به عنوان یک شخصیت مبارز و انقلابی در رشد فکری جامعه دارد و تلاش دارد الگویی برای انقلابیون ارائه دهد که انقلابی بودن بدون رشد فکری و معنوی، فایده‌ای نخواهد داشت.

همچنین اسامی نامبرده شده در سند ساواک نشان می دهد که شهید مفتح یکی دیگر از دغدغه های خود را پذیرش تنوع و تکثر آراء در راه مبارزه برای پیروزی انقلاب اسلامی بیان می کند. در برنامه رمضانیه مسجد قبا از دکتر کاظم سامی تا علی اکبر پرورش نشان از تکثر آراء و دیدگاه در سخنرانان برنامه های آن مسجد دارد که همگی در حرکت کلان یعنی سرنگونی رژیم پهلوی مشترک می باشند. شهید مفتح به عنوان یکی از یاران اصیل و اصلی حضرت امام خمینی در پی گشودن راهی بود برای آنکه پذیرش تکثر نظر و اندیشه در ابتدای راه انقلاب جوانه زند و درآینده به درختی تنومند تبدیل گردد. حال پرسش پایانی آن است که امتداد حرکت شهدای فکور انقلاب اسلامی همانند شهید مفتح، شهید بهشتی، شهید مطهری برای امروز و آینده انقلاب اسلامی چیست.

در متن یکی از این اسناد با موضوع «جلسات سخنرانی در مسجد قبا» آمده است:

پانزدهم ماه مبارک رمضان جاری تا اواخر ماه، نامبردگان مشروحه زیر در مسجد قبا سخنرانی مذهبی خواهند داشت:

-دکتر توسلی استاد دانشگاه تهران(مدت دو شب پیرامون جدایی ناپذیری عمل از ایمان در اسلام و نگاهی به کرسی های فلسفی از این دیدگاه)

-دکتر حبیب الله پیمان(مدت چهار شب پیرامون بررسی پیروزی نهضت اسلام)

-محمدجواد حجتی کرمانی واعظ به مدت دو شب(شب های احیا)

-مهندس مصطفی کتیرائی، یکشب( شب 23 ماه مبارک رمضان) پیرامون بعدی از زندگی حضرت علی(ع)

-دکتر کاظم سامی کرمانی، یکشب(  شب 24 ماه مبارک رمضان)

-دکتر یدالله سحابی، شب 25 ماه مبارک رمضان پیرامون هلال هر ماه

-مهندس مهدی بازرگان، مدت سه شب( شب های 26 و 27 و 28 ماه مبارک رمضان) پیرامون آفات توحید

-آقای پرورش نویسنده مذهبی اهل اصفهان، یک شب( شب عید فطر)

یکشنبه:1-با توجه به این که گویندگان فوق الذکر همه از افراد تحصیلکرده و آگاه به مسائل مذهبی و مخالف سرسخت مارکسیست های اسلامی می باشند، تصمیم دارند در این مدت هر یک با آگاهی از این مسئله، شدیدا مارکسیست های اسلامی را کوبیده و افراد شرکت کننده در این جلسات را از عواقب وخیم پیروی از مارکسیست های اسلامی مطلع و برحذر نمایند2- در صورتی که سخنرانی هر یک از یادشدگان فوق در این مدت در مسجد قبا به مصلحت نمی باشد، چگونگی را قیلا اعلام تا از دعوت آنان خودداری گردد.

سه شنبه:1- خبر صحت دارد 2- به شنبه و سایر منابع آموزش داده شده که در جلسات فوق شرکت و چگونگی را به موقع گزارش نمایند 3- با توجه به نظریه شنبه، خواهشمند است دستور فرمایند نظریه آن [در گزارش روزانه درج است 1336/6/14]

در سند دیگری آمده است:

«موضوع: سخنرانی دکتر سحابی و مهندس مهدی بازرگان در مسجد قبا

در ساعت 21:45 روز 36/6/22 پس از پایان تلاوت قرآن در مسجد قبا، دکتر سحابی سخنرانی خود را تحت عنوان هلال ماه رمضان آغاز و طی مدت یکساعت و بیست دقیقه که جنبه علمی و از پذیرش اکثر شنوندگان دور و برای حاضرین بحثی کسل کننده بود، اظهار داشت که اختلاف هلال طبق نص صریح قرآن امری است حتمی. سپس مهندس مهدی بازرگان شروع به سخنرانی نمود و درباره سوره قل اعوذ برب الناس و تغییر آن اظهار داشت خدا در این سوره مردم را از شر شیطان و حیله و مکر آن برحذر داشته است. البته شیاطین وجود دارد که انسان نما بوده و با اعمال و رفتارشان دست شیطان را از عقب بسته اند. آنگاه مشارالیه بیان نمود که همه چیز در این مملکت کمیاب است. با نبودن برق، کبریت، آجر، سیمان کمیابی به وجود آورده و این وضعیت برای مردم پیش می آید. حال ما چه توقعی از شیطان اصلی داریم. اعمالی که شیطان نماها انجام می دهند، شیطان خود در انجام آن عاجز است. سپس نامبرده درباره وظایف پدران و مادران در تربیت فرزندان خود مطالبی بیان داشت و به سخنان خود پایان داد.

نظریه شنبه: نظری ندارد

نظریه سه شنبه: 1- شنبه مورد اعتماد است و در تهیه و تقدیم گزارشات خود صادق است2- بیانات مهندس مهدی بازرگان قابل بررسی می باشد و مشخص است که وی در پوشش مسائل مذهبی نسبت به جلب نظر افکار عمومی به آنچه که مورد نظر خود و همفکرانش است، به این ترتیب اقدام و تبلیغ می نماید. دهر

نظریه چهارشنبه: نظریه سه شنبه مورد تایید است.»