از کلکته تا تهران؛ گذری بر فراز و فرود روزنامه حبل‌المتین

پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ از سال‌های پایانی سلطنت ناصرالدین شاه تا پس از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان، در کلکته و تهران دو روزنامه با نام «حبل المتین» انتشار یافت که مدیریت هر دو روزنامه بر عهده سید جلال‌الدین حسینی کاشانی متخلص به ادیب و ملقب به مویدالاسلام بود. این روزنامه تاثیر بسیار زیادی در آگاهی ایرانیان در پیش و پس از شکل‌گیری مشروطیت داشته است. بنابرآنچه در منابع موجود است، سید جلال‌الدین در 1305 ه.ق در بندرعباس با سید جمال‌الدین اسدآبادی دیدار کرد و این آشنایی، مؤیدالاسلام را به فکر تأسیس نشریه انداخت. از این رو، در سال 1311ه.ق و در زمان حضور در هندوستان، در نتیجه مکاتباتش با سید جمال‌الدین و میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله، نشریه‌ای در کلکته منتشر کرد که هدف از انتشار آن، ایجاد تحول فکری در ایرانیان بود. مؤیدالاسلام، با اقتباس از آیه103 سوره آل‌عمران «وَاعتَصموا بحبلِ اللّهِ جمیعاً ولا تفرّقوا»، نشریه را حبل‌المتین نامید و از سال هفتم انتشار، عبارت «روزنامه مقدس» را پیش از نام حبل‌المتین بر آن افزود.

حبل‌المتین چاپ کلکته

جریده حبل‌المتین در شهر کلکته به زبان فارسی تاسیس و شماره اول آن در تاریخ ۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۱۱ ه.ق ( ۲۸ آذر ۱۲۷۲ ه.ش / ۱۹ دسامبر ۱۸۹۳ م) به چاپ رسید[*] حبل‌المتین تا نیمه سال هفتم، در ۱۲ صفحه دو ستونی با چاپ سنگی انتشار می یافت اما از آن تاریخ به بعد، نوع چاپ روزنامه حروفی شد و در ۱۶ تا ۲۴ صفحه دوستـونی منتشر می‌گردید. این جریده هفته‌ای یکبار روزهای دوشنبه چاپ و سه‌شنبه توزیع و به بسیاری از نقاط جهان، از جمله ایران، اروپا، عراق (نجف)، عثمانی، افغانستان، مصر، چین، برمه، روسیه و ترکستان فرستاده می‌شد. توزیع گسترده حبل‌المتین به‌ سبب کمک مالی حاجی زین‌العابدین تقی‌اف بود. علاوه بر این، جریده مذکور ده سال به رایگان بین روحانیان نجف، ایران و روشنفکران توزیع می‌شد. حبل المتین گرچه به زبان فارسی منتشر می‌شد، اما گاهی ضمیمه‌هایی به اردو و بنگالی نیز داشت. این جریده از نمایندگی‌های خود با بیشتر مناطق جهان ‌اسلام در ارتباط بود و بر پایه هدف اصلی‌اش یعنی اتحاد دنیای اسلام، به درج اخبار جهان اسلام و ایران توجه بیشتری می‌کرد.

علاوه بر اخبار، مقالات متنوعی در موضوعات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در آن به چاپ می‌رسید. در حوزه سیاست، مقالات بسیاری درباره حکومت قانون، آزادی و برخورد عادلانه با مردم منتشر می‌کرد که در برخی از آنها از شاه و درباریان انتقاد می‌شد. در حوزه اقتصاد نیز مطالب بیشماری درباره کسب ثروت و استقلال اقتصادی در آن درج می‌گردید. علاوه بر این، به موضوعات مربوط به جغرافیای ایران نیز در این جریده پرداخته می‌شد و سلسله مقالاتی، به معرفی ایالت‌های کشور اختصاص داشت. تشریح و نقد سیاست‌های استعماری دولت‌های بزرگ در ایران، به‌ ویژه سیاست انگلیس و روسیه و توجه به سیاست آلمان در ایران، از دیگر موضوعات این روزنامه بود.

مهمترین مقالات حبل‌المتین درباره علل عقب‌افتادگی و راه های ترقی ایران بود. از جمله به موضوعاتی چون اهمیت مدارس و گسترش سوادآموزی و توسعه مدارس دخترانه توجه ویژه‌ای می‌شد. مؤیدالاسلام راه ترقی ایران را اقتباس از فرهنگ غرب می‌دانست، ولی تقلید کورکورانه را نفی می‌کرد. همچنین ژاپن را بهترین الگو می‌دانست و با تمجید از اوضاع آن، ایرانیان را به اخذ تجربه‌های آن کشور دعوت می‌کرد. اما اصلی‌ترین مساله گردانندگان حبل‌المتین، دعوت به قانون، حکومت مشروطه و سپس حفظ نظام مشروطه بود. انتقاد از وضع موجود ایران و سیاست‌های رجال، موجب ممنوعیت ورود حبل المتین به کشور توسط امین‌السلطان به مدت چهار سال شد اما به ‌رغم تلاش دولت، حبل‌المتین به صورت قاچاق وارد ایران می‌شد و در دسترس مردم قرار می‌گرفت. این روزنامه در هندوستان نیز توقیف شد.

دوران طولانی انتشار حبل‌المتین را می‌توان به ۵ دورۀ کوتاه‌تر تقسیم کرد که در هر یک از آن‌ها، روش و گرایش روزنامه‌ تفاوت‌هایی با دوره‌های پیش و پس از آن داشته ‌است:

دورۀ اول: شامل سال‌های اول تا پنجم (۱۳۱۱-۱۳۱۷ه.ق / ۱۸۹۳- ۱۸۹۹م) که به روزنامه‌های فارسی و اردوزبان هندیان از سویی (شیوۀ نگارش و صفحه‌آرایی) و روزنامه‌های ایران (خودممیزی و مداهنه) از سوی دیگر، شباهت داشت.

دورۀ دوم: از سال ششم تا صدور فرمان مشروطیت که رفته رفته، توجه حبل المتین به ایران و جهان اسلام افزایش یافت. این نشریه در این دوره به انتقاد ملایم و روشنگرانه از وضع اجتماعی و اقتصادی ایران نیز می‌پرداخت. در این دوره به دستور امین السطان از ورود این جریده به ایران از اواخر سال ۱۳۱۸ ه.ق / ۱۹۰۰ م ممانعت به عمل آمد اما با صدارت عین‌الدوله و مدح او در این روزنامه، آزادی توزیع را بازیافت.

دورۀ سوم: از کشاکش مشروطه اول تا پایان استبداد صغیر که حبل‌المتین در این دوره نقش فعالی در بازتاب اندیشه‌های مشروطه‌خواهان و رویدادهای ایران و واکنش بیگانگان بر عهده گرفت و مورد استناد روزنامه‌ها و محافل سیاسی غیرایرانی شد.

دورۀ چهارم: پس از پیروزی مشروطه‌خواهان تا تعطیلی طولانی روزنامه پس از جنگ جهانی اول را شامل می‌شود که در این دوره، حبل‌المتین از اصلاح کارهای مملکتی می‌نوشت و به ‌ویژه به فرهنگ و اقتصاد توجه نشان‌ می‌داد. جریده مذکور در این دوره انتقادهایی از دولت‌های متفق و به ‌ویژه بریتانیا داشت که این امر منجر به آن شد تا نایب‌السلطنۀ هند، مؤیدالاسلام را به گزینش بی‌طرفی و یا تعطیل کردن نشریه‌های مؤسسۀ حبل‌المتین فراخواند. کشاکش ادامه یافت؛ تا آنکه سرانجام وی از انتشار حبل‌المتین خودداری ورزید. خاموشی حبل‌المتین حدود ۵ سال به درازا کشید.

دورۀ پنجم: از ۲ تیر ۱۳۰۳ه.ش/۲۳ ژوئن ۱۹۲۴ م تا 13 آبان 1309 ه.ش/4 نوامبر 1930 م. در این دوره، روزنامه بر لزوم نوسازی کشور پافشاری می‌کرد. گرچه در این زمان، مقاله‌ها و خبرهای منفی آن نسبت به سیاست انگلیس در ایران و منطقه افزایش ‌یافت اما در مورد داخل کشور روش محتاطانه‌ای در پیش گرفت و از اندرزگویی فراتر نرفت. مداهنه نسبت به رضا شاه و بدگویی گسترده از دوران پیش از او، از ویژگی‌های آخرین دورۀ انتشار حبل‌المتین است. حبل‌المتین در دوره فعالیتش، 43 بار توقیف شد و سید جلال الدین نیز بارها تبعید یا زندانی گردید. مؤیدالاسلام در آخر عمر نابینا شد و دخترش، فرخ‌سلطان اداره امور نشریه را برعهده گرفت که نامش با سمت دبیر ثانی در نشریه قید می‌شد. آخرین شماره حبل‌المتین در 13 آبان 1309 منتشر شد و در آن، پایان سال سی‌ و هشتم روزنامه اعلام گردید و به خوانندگان قول داده شد که در سال آینده نقایص روزنامه برطرف شود. با مرگ مؤیدالاسلام در 24 آذر 1309، حبل‌المتین کلکته برای همیشه تعطیل شد. طبق وصیت مؤیدالاسلام، جسدش به مشهد منتقل شد و در ایوان عباسی دفن گردید.

حبل المتین تهران و رشت

پس از پیروزی نهضت مشروطه، مؤیدالاسلام از برادر کوچکترش، سید حسن که نماینده حبل‌المتین در ایران بود، خواست تا نشریه‌ای را به نام حبل‌المتین، به نیابت از او در تهران منتشر کند. کسروی علت این تصمیم را کم‌ارج شدن حبل‌المتین کلکته دانسته است زیرا مردم، به‌ سبب دیر رسیدن حبل‌المتین به ایران و تأسیس روزنامه‌های جدید، نیاز چندانی به مطالعه آن نداشتند. دوره زمانی روزنامه حبل‌المتین تهران که چند ماه پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی به رشت منتقل و به دنبال فتح تهران مجددا به آنجا بازگشت، می‌توان به سه دسته تقسیم کرد.

الف)دوره اول در تهران( قبل از به توپ بسته شدن مجلس):  نخستین شماره حبل‌المتین تهران در روز دوشنبه 15 ربیع الاول 1325ه.ق/29 آوریل 1907م/ 9 اردیبهشت 1285 ه.ش انتشار یافت. مدیر کل و صاحب امتیاز آن به مانند حبل المتین کلکته، مویدالاسلام و میرزا سید حسن کاشانی، عنوان نایب مدیر را در اختیار داشت. نوع و روش روزنامه در عبارتی که در سرلوحه آمده بیان شده است:«روزنامه یومیه، ملی، آزاد، سیاسی، اخباری، تجاری، تحلیلی، علمی، ادبی...». در ذکر راه و روش روزنامه نیز اشاره شده که مسلک و شیوه این جریده همان روش روزنامه هفتگی حبل المتین چاپ کلکته است. این روزنامه در مطبعه فاروس در چهار صفحه انتشار می‌یافت و تنها در دو شماره 68 و 87 تعداد صفحات به شش صفحه افزایش و بار دیگر به همان شیوه سابق انتشار یافت تا آن که از شماره 101، چاپ روزنامه در 6 صفحه تثبیت شد. این افزایش تا پایان سال اول(شماره 274) ادامه یافت. در سال دوم(از شماره 1 تا 54) به 8 صفحه ارتقا یافت و بعد از انتقال به رشت و سپس تهران، به 4 صفحه کاهش یافت.

حبل‌المتین در تمام روزهای هفته به جز تعطیلات رسمی و جمعه‌ها انتشار می یافت. این روزنامه در دوره اول انتشار خود دو بار توقیف شد.[**] بار اول به مدت چهارده روز از 14 تا 19 جمادی الثانی 1325ه.ش و بار دوم در حد تهدید ماند و صورت واقع پیدا نکرد. عمر دوره اول حبل المتین با 274 شماره در سال اول و 54 شماره در سال دوم، یک روز پیش از به توپ بسته شدن مجلس (22 جمادی الاول 1326ه.ق) به اتمام رسید. به دستور محمدعلی شاه، روزنامه‌ها از جمله حبل المتین توقیف و دستور دستگیری عوامل آن صادر شد. سید حسن نیز از قزاقان گریخت و به سفارت انگلیس پناه برد. سرانجام این ماجرا با توافق محمدعلی شاه با سفارت و تبعید وی به تفلیس پایان یافت. کاشانی پس از گذشت مدتی از دوره تبعید، در اوایل محرم 1327ه.ق از قفقاز راهی گیلان شد و در رشت به جمع آزادیخواهان و مجاهدان پیوست و نخستین شماره حبل‌المتین رشت(شماره 56 از سال دوم) را در مطبعه عروه الوثقی به چاپ رسانید. بنابراین دوره دوم حبل المتین تهران درست 9 ماه بعد از تعطیل و توقیف( از 22 جمادی الاول 1326 تا 22 صفر 1327ه.ق) در رشت منتشر شد. حبل‌المتین رشت روزنامه‌ای «ملی، آزاد، سیاسی، تاریخی، ادبی، علمی، اخبار و اقتصادی» معرفی شد که هر روز، به جز روزهای تعطیل، منتشر می‌شد. از حبل المتین رشت از 22 صفر 1327ه.ق/ 25 اسفند 1287ه.ش تا 1 رجب 1327 ه.ق/ 28 تیر 1288ه.ش، جمعا 72 شماره چهار صفحه‌ای منتشر شد. این دوره از حبل‌المتین شامل بخشی از سال دوم(از شماره 56 تا 71) و سال سوم(از شماره 1تا 58) است.

بعد از فتح تهران، باز هم دو شماره 57 و 58 روزنامه در رشت انتشار یافت و در شماره آخر، طی اعلانی، تصمیم انتقال حبل‌المتین به تهران به اطلاع خوانندگان رسید. پس از این، سید حسن رشت را ترک کرد و حبل‌المتین را بار دیگر در تهران منتشر نمود. این دوره از لحاظ زمانی، کوتاه‌ترین دوره انتشار حبل المتین در تهران بود زیرا یک هفته بیشتر دوام نیاورد(از 7 تا 14 رجب 1327ه.ق). علت این امر، انتشار مقاله‌ای در شماره ششم (14 رجب 1327) با عنوان «اِذا فَسَدَ العالِم فَسَدَالعالَم» بود که خشم و اعتراض مراجع نجف و علمای ایران را به دنبال داشت. بنابراین، سید حسن کاشانی محاکمه و حکم او دویست و پنجاه تومان جریمه نقدی، 23 ماه حبس و توقیف روزنامه بود. حکم صادره اجرا اما پس از دو ماه از تحمل زندان، با تلاش های ملک زاده، سید حسن از زندان آزاد شد ولی انتشار حبل‌المتین برای همیشه متوقف و این روزنامه از گردونه نشریات مشروطه خارج شد.

[*] در نسخه موجود از این نشریه در کتابخانه ملی، شماره منتشر شده در یکم رجب 1311 به عنوان اولین شماره ثبت شده است.

[**] ناصرالدین پروین در مقاله خود، تعداد دفعات توقیف روزنامه را 4 بار ذکر کرده است. ن.گ: پروین، ناصرالدین(1398) حبل المتین، تهران، دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 20

منابع و مآخذ:

-براون، ادوارد(1386) تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت ایران، ترجمه محمد عباسی، تهران، نشر علم

-شمس، اسماعیل(1393) حبل المتین، تهران، دانشنامه جهان اسلام، جلد 12

-صدر هاشمی، محمد(1364) تاریخ جراید و مجلات ایران، تهران، انتشارات کمال

- کسروی، احمد(1387) تاریخ مشروطه ایران، تهران، انتشارات نگاه

- محیط طباطبائی، محمد( 1366) تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، نشر بعثت

-پروین، ناصرالدین(1398) حبل المتین، تهران، دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 20