محرم و انقلاب اسلامی

محرم سال ۱۳۵۷ نقطه‌ی عطفی در روند انقلاب اسلامی ایران بود. در حالی که رژیم پهلوی تلاش می‌کرد با اعمال حکومت نظامی و سرکوب‌ خونین، خیزش مردمی را مهار کند، مردم با الهام از پیام عاشورا، به خیابان‌ها آمدند و محرم را به صحنه‌ای برای اعتراض‌های گسترده علیه سلطنت تبدیل کردند.

بازاریان با شاه ایران خوب نخواهند شد چون در ماه محرم سال گذشته بعد از ظهر در مجلس عزاداری مسجد سپهسالار شرکت کرد و شب همان روز کارتر میهمان وی بود وقتی گیلاس مشروب را برداشت تلویزیون کاملاً شاه را در حالیکه مشروب صرف میکرد نشان داد.

در واپسین روزهای حکومت پهلوی، فضای سیاسی و اجتماعی ایران به‌شدت ملتهب و ناآرام بود. گسترش تظاهرات مردمی، اعتصابات سراسری، و اوج‌گیری مخالفت با رژیم سلطنتی، کشور را در وضعیتی بحرانی قرار داده بود. در چنین فضایی، حضور اتباع خارجی، به‌ویژه اسرائیلی‌ها که از متحدان و همکاران اقتصادی و امنیتی رژیم پهلوی محسوب می‌شدند، با حساسیت بیشتری از سوی مردم و گروه‌های انقلابی دنبال می‌شد.

آیت‌الله حسن قمی از مراجع بانفوذ خراسان و از چهره‌های مبارز حوزه علمیه مشهد بود که همواره در صف اول مبارزه با استبداد قرار داشت. اعلامیه ۲۵ آذر او، نه فقط یک واکنش عاطفی به فجایع اخیر، بلکه سندی است از نقش رهبری اجتماعی روحانیت در لحظات بحرانی. ایشان با حضور در محل تحصن، عیادت از مجروحان، و صدور بیانیه‌های صریح، جایگاه مرجعیت دینی را به عنوان پناهگاه مظلومان و محور انسجام اجتماعی تثبیت کرد. این حضور میدانی، مردم را دلگرم می‌کرد و روحانیت را از یک نهاد صرفاً فقهی، به رهبری اجتماعی-سیاسی تبدیل می‌نمود.

محرم در فرهنگ ایرانی اسلامی روح حماسه، مبارزه و عرفان را بازتولید می‌کند. تجلی بارز این تجلی در هشت سال دفاع مقدس نمودار شد. از این رو عزاداری رزمندگان در دوران جنگ با مضامین حماسی عاشورا از صحنه‌های دیدنی دفاع مقدس بود.

در محرم سال 1357، شهر نجف‌آباد شاهد یکی از مهم‌ترین تظاهرات ضد رژیم پهلوی بود که نقش کلیدی در پیشبرد انقلاب اسلامی ایران ایفا کرد. در روزهای تاسوعا و عاشورا، مردم نجف‌آباد با حضور گسترده در خیابان‌ها و سر دادن شعارهای انقلابی، اعتراضات خود را علیه رژیم شاه بیان کردند. در این تظاهرات تعدادی از مردم نجف اباد و اصفهان توسط نیروهای رژیم پهلوی به شهادت رسیدند.

نیمه های آذر ماه سال 1357 مصادف بود با ایام عزاداری دهه اول ماه محرم. در این ایام تظاهرات انقلابی بالا گرفته بود و شور و حال دهه ابتدایی ماه محرم و همبستگی اجتماعی ناشی از آن بر شدت تظاهرات به طور چشمگیری می افزود. در چنین شرایطی سالیوان سفیر وقت آمریکا در تهران از بازگرداندن آمریکایی های ساکن در ایران و کمیت تظاهرکنندگان در خیابان های تهران روایت می کند.

شب عاشورا، شهر تهران در تاریکی مطلق فرو رفته بود و از بام‌ خانه‌ها فریاد «الله اکبر» و «لا اله الا الله» برمی‌‌خاست. گاهی به طعنه شعاری نیز به بعضی خانواده‌هایی که به پشت‌بام نیامده بودند و یا به گونه‌ای از همراهی خودداری می‌کردند، داده می‌شد: « سکوت هر مسلمان، خیانت است به قرآن». شماری از جوانان و نوجوانان بی‌توجه به حکومت نظامی و مقررات منع رفت‌وآمد، در کوچه و خیابان به شعاردادن مشغول بودند. مردم خطاب به سربازان شعار می‌دادند: « توپ، تانک، مسلسل دیگر اثر ندارد، حتی اگر شب و روز برما گلوله بارد»، «ارتشی ارتشی، تا کی برادر کشی؟» بدین ترتیب مردم تهران شب عاشورای ۵۷ را تا دیروقت در پشت‌بام‌ها گذراندند.

آیت‌الله خامنه‌ای در دهه‌ی ۵۰ تلاش کردند یک چارچوب پیشینی برای تحلیل تاریخ از منظر شیعی صورت‌بندی کند. در این صورت‌بندی مؤلفه‌های مختلف هستی، انسان و جامعه از زاویه‌ی نگاه شیعی تحلیل شده و در فهم تاریخ به کار بسته شده است. از همین رو نوع نگاه آیت‌الله خامنه‌ای در مقابل دیدگاه‌هایی قرار دارد که معتقدند برای فهم تاریخ باید از تمام پیش‌فرض‌های هستی‌شناختی و انسان‌شناختی گسست.

مرحوم آقاى بروجردى در آن جمع شروع به سخن كردند و فرمودند: «شيوه‌ی شما در عزادارى سيدالشهدا صحيح نيست. اين كه مردان لباس زنان را بپوشند و به شكل اسرا در آيند و شبيه‌خوانى كنند، يا طبل و دهل‌ها به كار بيفتد، مورد رضايت سيدالشهدا نيست و به يک معنا معصيت است. عزادارى در حد معمول و معقول همچون سينه‌زنى و زنجيرزنى بلااشكال است، اما فراتر از آن، مناسب شئون امام حسين نيست.»

شریعتی در سال ۱۳۴۹، در شب عاشورا با الهام از زیارت وارث یادداشتی را با عنوان «حسین وارث آدم» نوشت و تا چند سال بعد با محوریت این ایده به سخنرانی پرداخت که مجموعه‌ی این سخنرانی‌ها و یادداشت در کتابی با همین عنوان چاپ شده است. نوع مواجهه‌ی شریعتی با قیام عاشورا، به جهت زاویه‌ی دید جامعه‌شناختی که داشت، از سایر نویسندگان این دوران متمایز است. او تلاش کرد تا یک سلسله‌ی ممتد تاریخی میان انبیا و ائمه ترسیم کند که در نهایت به عاشورا منتهی می‌شود.

پس از پایان مجلس روضه‌خوانی در مسجد مصلای گرگان، عده‌ای در کوچه‌های اطراف به تظاهرات پرداختند و مأموران انتظامی با شکلیک گاز اشک‌آور و تیرهوایی آن‌ها را متفرق کرد. در مسجد میدان عباسعلی نیز آقای نورمفیدی به منبر رفته و در سخنان خود به دولت نظامی ارتشبد ازهاری و شاه حمله کرد.

در میان اندیشمندان انقلاب اسلامی، شهید مطهری فردی است که بیش از همه بر روی مسئله تحریف عاشورا تمرکز کرده است. به اعتقاد ایشان عموم مردم و نخبگان هر دو درباره‌ی تحریف مسئول هستند. لذا از یک سو نخبگان که حافظان حقیقت هستند باید مردم را رشد بدهند تا مقهور نگاه‌های عاطفی یا خصمانه با حقایق تاریخی نشوند و از سوی دیگر خود مردم با عدم استعماع و نشر این روایت‌ها ، نقش خود را در دفع تحریف‌ها ایفا کنند.

از ۱۵۰ سال پیش، ایران پس از مواجهه با غرب مدرن وارد دوران جدیدی شد. در این جهان جدید فقهای شیعه تلاش می‌کنند تا از طریق بازخوانی گذشته، عقلانیتی جدید متناسب با شرایط مدرن را بازتولید کنند. این فرآیند با ظهور شخصیت‌هایی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی حادث شد و در دوران امام خمینی به اوج خود رسید. قیام عاشورا یکی از مؤلفه‌های شیعی است که در این دوران بازخوانی شده است و نهایتاً یک قرائت انقلابی از شیعه فراتر از جنبش‌های چپ، ارائه شده است. مسئله‌ی اساسی این بازخوانی درباره‌ی قیام عاشورا، آورده‌ی آن برای انسان امروزی است.

آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار اخیر با مردم خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان به اولین روزهای مبارزه آشکار خود با رژیم پهلوی در آن در شهرهای بیرجند و زاهدان اشاره کردند.از این رو مرکز اسناد انقلاب اسلامی اسنادی از اولین مبارزات آشکار آیت‌الله خامنه‌ای با رژیم پهلوی را منتشر می‌کند.

جان. دی استمپل، یکی از مقامات بلندپایه‌ی سفارت امریکا در تهران، در کتاب خود تحت عنوان «درون انقلاب ایران» به این موضوع اشاره دارد، او می‌نویسد: «راهپیمایی محرم کل مشروعیت سلطنت را مؤکداً زیر سوال برد... .

مجالس عزاداری حسینی به واسطه‌ی ماهیتِ خویش، آموزه‌‌های عدالت‌طلبی، مبارزه با ظلم، آزادگی، عزت، شرافت، دین‌مداری و حفظ شعائر دینی، امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح‌طلبی و رفع فساد را همیشه در برابر دیدگان شیعیان و آزادگان قرار می‌داده است. این مجالس به سبب همین ظرفیت، برای کسانی که در جبهه‌ی مقابل این آموزه‌ها قرار گرفته‌اند، خطرآفرین بوده است. لذا از جمله عوامل محدودیت و ممنوعیت مراسم و مجالس عزاداری و سوگواری حسینی را در این دوره، همین مسأله باید دانست. آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی، میرزا صادق تبریزی، آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی و آیت‌الله بلادی بوشهری از جمله عالمانی بودند که در حفظ شعائر حسینی پیشتاز بودند.

رضاشاه روضه‌خوانی را هم منع کرد و طوری بود که وقتی می‌خواستیم در روضه‌خوانی‌ها شرکت کنیم به قُرآت و قَصبات و دِهاتِ دوردست می‌رفتیم. من خودم بارها مثلاً خواستم بروم عزاداری شرکت کنم، می‌رفتیم ده. پاسبانِ متدیّنی بود که این روی حساب، همان ایمان و عقیده خودش گاهی می‌آمد به ما جوان‌ها کمک می‌کرد و مواظب بود که آجانِ[پاسبان] نامحرمی نیاید و ما هم یک سینه‌ای می‌زدیم ولی با ترس و خوف خیلی عزاداری امام حسین(ع) برای ما مشکل شده بود.

در تاریخ تشیع محرم همواره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و خاستگاه بسیاری از تحولات اجتماعی و سیاسی بوده است. بیشتر جنبش‌ها و نهضت‌های اسلامی به خصوص در جامعه‌ی شیعه متأثر از اجتماعاتِ مردم در عزاداری محرم بوده است. در حقیقت انقلاب مشروطه نیز از چنین وضعی برخوردار بود. جایگاه مجالس عزاداری و نقش آن در آگاهی مردم و شکل‌گیری انقلاب مشروطه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در واقع یکی از عواملی که به علما کمک کرد تا مردم را بسیج نمایند و آگاهی آنها را نسبت به امور جاری کشور افزایش دهند، مجالس عزاداری برای امام حسین(ع) بود. در ماه محرم که به طور طبیعی زمینه‌های تبلیغ و پند و موعظه آماده‌تر می‌شد، اوج سخنرانی‌های خطبای مشروطه بود.