نتایج تظاهرات مردم ایران علیه رژیم پهلوی در عید فطر 57

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- امین میرزاده؛ یکی از شیوه‌های مبارزاتی که در نهضت اسلامی برای مبارزه با رژیم پهلوی همواره بر آن تاکید می‌شد، استفاده از پتانسیل مراسم و مناسبت‌های مذهبی از جمله ماه محرم، ماه رمضان، سالگرد شهادت ائمه و ... بود. این شیوه از سال 1342 آغاز شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 57 همچنان ادامه یافت. بزرگترین اجتماعات مردم ایران طی سال‌های 42 تا 57 همواره در روزهای تاسوعا، عاشورا و دیگر مناسبت‌های مذهبی برگزار می‌شد. یکی از این مناسبت‌های مذهبی که نقش فراوانی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت، راهپیمایی عید فطر سال 57 بود که در سراسر کشور با شکوه و عظمت برگزار شد.

مردم سراسر آن روز٬ دعاهای اسلامی را با شعارهای مرگ بر شاه و درود بر خمینی به جا آوردند. رژیم پهلوی در بسیاری از شهرها تحمل خود را از دست داد و به روی نمازگزاران آتش گشود. روزنامه‌های کیهان و اطلاعات که هیچگاه اعتراضات و تظاهرات مردم ایران را علیه رژیم پهلوی به طور کامل اطلاع‌رسانی نمی‌کردند در برابر این واقعه نتوانستند سکوت کنند و با انعکاس تصاویری ۹ صفحه خود را به این راهپیمایی و تظاهرات اختصاص دادند.

روزنامه کیهان درباره تظاهرات مردم ایران علیه رژیم پهلوی نوشت:«تظاهرات و راهپیمایی چند میلیونی، عظیم‌ترین نماز عید فطر تاریخ ایران برگزار شد...برمبنای همین گزارش براساس نظر حضرت امام راهپیمایان، سربازان و افسران را در خیابان‌ها گل باران کردند... دریای جمعیتی که دیروز خیابان‌ها تهران را پوشانده بود، چهره سیاسی - مذهبی خود را در آرامش شگفت آوری پوشاند. صد هزار تظاهرکننده هر جا به مأموران و کامیون های پر از سرباز رسیدند چون دریایی که جزیره‌ای را در میان بگیرد، به گرمی برای سربازان و نظامیان دست تکان دادند.»[1].

روزنامه اطلاعات نیز در 14شهریور 57 نوشت: «امروز بزرگترین راهپیمایی تاریخ ایران با شرکت بیش از سه میلیون نفر در سراسر کشور برگزار شد.»

*** راهپیمایی بزرگ عید فطر در تهران ***

بزرگترین نمایش قدرت نضهت اسلامی به رهبری امام خمینی در نماز عید فطر تهران در سال 57 بود که در چهارگوشه تهران چهار نماز برگزار شد. نماز عید در غرب تهران در بیابان‌های بزرگ‌راه محمدعلی جناح به امامت حجت‌الاسلام حاج شیخ علی‌اصغر مروارید برگزار شد. در این نماز بیش از ۲۰ هزار نفر شرکت کردند و در پایان دست به تظاهرات علیه رژیم پهلوی زدند و به حمایت از امام خمینی پرداختند.

در شرق تهران نماز عید فطر با امامت علامه یحیی نوری و جمعیتی حدود ۵۰ هزار نفر در خیابان فرح آباد ژاله برگزار شد. صف‌های نماز جماعت به طول 1.5 کیلومتر می‌رسید. 

در جنوب شهر نیز بعد از مراسم نماز عید فطر در بعضی از مساجد مردم در دسته‌های بزرگی به سوی میدان ۲۵ شهریور حرکت کردند. ساعت 11:30 در حدود ۱۲ تا ۱۵ هزار نفر از خیابان بهبودی به سوی خیابان تاج (خیابان ستارخان) حرکت می‌کردند و به گروه‌های دیگر مردم پیوستند.

***مهمترین مانور قدرت تهران در عید فطر 1357***

مهمترین مانور قدرت تهران در تپه‌های قیطریه شکل گرفت؛‌ ساعت 7:30 صبح جمعیتی انبوه از مسجد قبا به سوی قیطریه به راه افتاد. در همان موقع از مساجد دیگر تهران نیز جمعیت‌های دیگری به راه افتادند. در خیابان کوروش (شریعتی) جمعیت آن قدر زیاد شده بود که نیمی از عرض خیابان را در صفی به طول بیش از یک کیلومتر پوشانده بود. 

در حدود 3 هزار زن چادری نیز همراه تظاهرکنندگان بودند و پیشاپیش آنها حرکت می‌کردند. دسته‌های مختلف در تپه‌های قیطریه گرد آمدند. با آغاز نماز حدود ۱۰۰ هزار نفر به نماز جماعت ایستادند. پس از خطبه‌های آیت‌الله مفتح و سخنرانی دکتر باهنر جمعیت در خیابان کوروش (شریعتی) به راه افتاد. تظاهرکنندگان در حال حرکت شعار می‌دادند: "ایران کشور ماست، نهضت ما حسینی است، رهبر ما خمینی است." این جمعیت ۲۰ کیلومتر را تا میدان راه آهن طی کردند. [2]

هادی غفاری درباه تظاهرات روز عید فطر تهران و تغییر نام میدان 24 اسفند به میدان انقلاب در این روز می‌گوید: «کار عمده‌ای که در این روز اتفاق افتاد، این بود که مردم توانستند نیروهای ارتش را به طرف خود جذب کنند. وقتی جمعیت از خیابان شریعتی به زیر پل سید خندان رسید، صدا در زیر پل حالت موج داشت... وقتی به خیابان پهلوی (خیابان ولیعصر) رسیدیم، موقع اذان ظهر بود. حالا شش ساعت بود که مردم مسیر را آرام طی کرده بودند، به هر حال در خیابان پهلوی، جمعیت عظیم کنار خیابان وضو گرفته و نماز بسیار عارفانه‌ای خواندند... وقتی وارد خیابان شاه‌رضا (خیابان انقلاب) شدیم، من اعلام کردم این خیابان از امروز اسمش خیابان انقلاب است. پس از آن وارد محوطه دانشگاه شدیم ... با کمک مردم من بر بالای دیوار دانشگاه ایستادم، به نرده‌ها تکیه دادم و شروع کردم به سخنرانی و راجع به کشتار دانشگاه، ۳۰ تیر و ۲۸ مرداد صحبت کردم. به میدان 24 اسفند که رسیدیم، بالای سکو رفتم و با یک اسپری نوشتم "میدان انقلاب".»[3]

*** حضور گسترده زنان در راهپیمایی عید فطر ***

برای اولین بار بسیاری از زنان در سرتاسر ایران در راهپیمایی عید فطر شرکت کردند. هما ناطق که شاهد این راهپیمایی در این‌باره می‌گوید: «زنان در انقلاب ایران به اشکال مختلف تظاهرات کردند و به اشکال مختلف مبارزه کردند. ولی بزرگترین بسیجی که زنان کردند در این انقلاب روز عید فطر 57 بود که مسلمان‌ها ترتیب داده بودند. برای اولین بار بود که می‌شد گفت که حتی تعداد زنان بر تعداد مردها می‌چربید و اولین بار بود که در یک تظاهرات همه با نه تنها حجاب اسلامی بلکه با چادر سیاه آمده بودند و برای ماها که از دور تماشا می‌کردیم این تظاهرات را٬ یکی از عجیب‌ترین منظره‌ها بود که دیدیم که اینها خانواده‌های این افراد مذهبی بودند که آمده بودند.»[4]

*** واکنش خبرگزاری‌های خارجی نسبت به راهپیمایی عید فطر تهران ***

خبرگزاری های خارجی راهپیمایی عید فطر تهران را تحت پوشش وسیع خبری قرار دادند. رادیو لندن که همواره سعی می‌کرد نیروهای مذهبی را بی‌اهمیت جلوه دهد فقط به نماز قیطریه اشاره کرد و گفت: «در شمال تهران در یک زمین بایر و خالی در نزدیکی جاده قدیم شمیران حدود ۱۰ تا ۱۵ هزار نفر جمع می شدند تا نماز عید فطر به جای آورند و به خطبه‌ای که به روشنی رنگ سیاست و مذهب را توأم داشت گوش دهند.»

این در حالی است که خبرگزاری فرانسه راهپیمایان را بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر برآورد کرد. خبرگزاری رویتر نیز گزارش داد: «در حدود ۲۰ هزار نفر در خیابان‌های اصلی پایتخت رژه رفتند.» آسوشیتدپرس نیز به وقایع عید فطر تهران پرداخت و گزارش کرد: «در تهران حدود صد هزار تن در تظاهرات شرکت کردند. در این تظاهرات زنان مسلمان نیز چادر به سر شرکت کردند.» راهپیمایی و تظاهرات عید فطر در واقع مانور قدرت نیروهای مذهبی در ایران بود.[5]

*** واکنش سفیر آمریکا به راهپیمایی عظیم عید فطر ***

سولیوان آخرین سفیر آمریکا در ایران درباره راهپیمایی عظیم مردم ایران در عید فطر 57 می‌نویسد: «راهپیمایی روز عید فطر به عنوان یک دمونستراسیون و نمایش خیابانی در تاریخ نوین ایران بی‌سابقه بود. حداقل یک صد هزار نفر در این راهپیمایی شرکت کرده بودند. نظم این راهپیمایی فوق‌العاده و شبیه به یک رژه نظامی بود. 

مأموران انتظامی راهپیمایی، جوانانی بودند که بیشتر سوار بر موتورسیکلت هوندا صفوف راهپیمایان را منظم می‌کردند و در سر چهارراه‌ها و تقاطع‌ها راه عبور و مرور وسایل نقلیه را برای حرکت راهپیمایان مسدود می‌کردند. عده‌ای از مأموران انتظامی راهپیمایی مجهز به وسائل مخابراتی تاکی – واکی بودند. 

پیش‌بینی‌های لازم برای تأمین آب و خوراکی به عمل آمده بود و عده‌ای هم با بلندگو برای هماهنگ ساختن شعارهای راهپیمایان حرکت می‌کردند. به طور خلاصه این راهپیمایی نمایشی از قدرت مخالفان مذهبی شاه و تشکیلات قوی و منظم آنها بود.» 

سولیوان از این سازماندهی تعجب خود را پنهان نمی‌کند و اذعان می کند که «نظم و سازمان این راهپیمایی در عین حال که موجب تحیر و شگفتی ما شد، این واقعیت را هم آشکار ساخت که ما تشکیلات و فعالیت مخالفان را دست کم گرفته‌ایم و از منابع اطلاعاتی لازم در میان گروه‌های مخالف به ویژه روحانیون و بازار برخوردار نیستیم.»[6]

*** تظاهرات عید فطر در سایر استان‌های کشور ***

در کرمان مردم در یک راهپیمایی عظیم یکی از بزرگترین میتینگ‌های مذهبی-سیاسی را برگزار کردند. جمعیت نمازگزار که از روستاهای اطراف کرمان برای اقامه نماز عید فطر به شهر آمده بودند پس از پایان مراسم اقدام به راهپیمایی از مصلی به سوی مرکز شهر و مسجد جامع کرد. 

پیشاپیش جمعیت تظاهرکننده آیت‌الله صالحی کرمانی و گروهی دیگر از علما و روحانیون و طلاب قرار داشتند. مردم در طول راهپیمایی در حالی که تصاویری از امام خمینی را در دست داشتند، علیه رژیم پهلوی شعار می‌دادند. بنابر گزارش‌های ساواک در این راهپیمایی هزاران زن مسلمان کرمانی پابه‌پای مردان حضور داشتند و شعار می‌دادند. راهپیمایان در شعارهای خود خواستار آزادی زندانیان از جمله حجج‌الاسلام حجتی و فهیم و اجرای قوانین اسلامی و بازگشت حضرت امام خمینی به وطن بودند.»[7]

همزمان، در مشهد که به واسطه حضور علمای مبارز، یکی از قطب‌های مبارزه علیه رژیم پهلوی به شمار می‌آمد، هم یک تجمع 250 هزار نفری تشکیل شد. در روز 13 شهریور پس از برگزاری نماز عید فطر، مردم مشهد که نوشته‌هایی علیه محمدرضا پهلوی و مقامات دیگر و در حمایت از امام خمینی در دست داشتند، دست به راه‌پیمایی عظیمی زدند. در این راهپیمایی مردم اعمال هیئت حاکمه را که مملکت را به فساد و تباهی کشانده بود محکوم کردند.[8]

شیراز در عید فطر 57 شاهد بزرگترین تظاهرات خود تا آن تاریخ بود. نماز عید فطر در مساجد جامع و مسجد "نو" راس ساعت 8 صبح برگزار شد؛ سپس اجتماع‌کنندگان در مسجد "نو" به حاضران در مسجد جامع پیوستند که در آنجا آیت‌الله دستغیب به منبر رفته بود. پس از پایان سخنرانی حاضران در مسجد و اطراف آن که تعدادشان حدود صد هزار نفر تخمین زده می شد، در حالی که علما و روحانیون پیشاپیش آنان در حرکت بودند، حدود 18 کیلومتر راهپیمایی کردند. [9]

بنابر گزارش ساواک شیراز تظاهر کنندگان پلاکاردهایی با خود حمل می‌کردند که روی آنها نوشته شده بود: «تغییر کابینه ملت مسلمان ایران را فریب نمی‌دهد؛ به مبارزه‌ خود علیه رژیم ارتجاعی ادامه می‌دهیم؛ ما خواهان حکومت اسلامی هستیم؛ ما خواهان بیرون رفتن آمریکا از ایران هستیم.»

در مراغه و خوی نیز هزاران نفر از مردم در راهپیمایی عید فطر شرکت کردند. آنها پلاکاردهایی را در دست داشتند که روی آن نوشته شده بود: "درود بر خمینی ـ درود بر شهیدان، استقلال آزادی." 

در اهواز، پیشاپیش راهپیمایان که شعارهایی علیه رژیم پهلوی سر می‌دادند و حمایت خود را از امام خمینی اعلام می‌کردند٬ گروهی از علما و روحانیون معروف خوزستان در حرکت بودند. در این راهپیمایی 5 هزار تن از بانوان چادری نیز حضور داشتند.

 در کرمانشاه هم هزاران نفر از مردم که عده‌ی زیادی زن و دختر نیز در بین آنها دیده می‌شدند، در تظاهرات شرکت کردند.

 راهپیمایی‌های مشابهی نیز در گرگان، ساری، کاشان، میانه، کرج، یزد، همدان، بابل، بابلسر، شاه‌آباد غرب، گچساران، چالوس، گلپایگان، شاهرود، لنگرود، آباده، سیرجان، ارسنجان، شهرری، اردکان یزد و چند شهر دیگر شکل گرفت.[10]

در تظاهرات بزرگ قم شهربانی دست به خشونت زد و یک نفر را شهید و ۳۵ تن را مجروح کرد. چنانکه حجت‌الاسلام سید مهدی طاهری خرم‌آبادی در این‌باره می‌گوید: «بعد از نماز عید فطر و خطبه‌های آن، جمعیت برگشتند و شروع کردند به تظاهرات و مرگ بر شاه، درود بر خمینی، لاالله الا الله و ... گفتن. صحنه بسیار پرعظمت و پرهیجان و باشکوهی بود. راهپیمایی پرشور تا چهارراه بیمارستان (میدان شهدا) ادامه یافت اما هیچ اثری از ماموران و گارد شهربانی و ارتش نبود. اما ماموران در میدان شهدا ایستاده بودند و شروع کردند به پرتاب کپسول‌های گاز اشک‌آور. به قدری گاز اشک‌آور و تهوع‌آور زده بودند که قابل تحمل نبود. کشتار هم شده بود که طی آن شهید حجت‌الاسلام اوسطی به شهادت رسید.»[11]

در ایلام نیز تظاهرات مردم مورد تعرض شهربانی واقع شد و سه نفر به نام‌های شیرزاد عبداللهی، اسد شیرخانی و امیر اصغر به شهادت رسیدند و پنج نفر دیگر نیز مجروح شدند. همچنین در کرج دو نفر در اثر درگیری با مامورین رژیم پهلوی شهید شدند. در خمین نیز تظاهرات آرام مردم با دخالت پلیس دو شهید و دو مجروح به جا گذاشت.[12]

*** وحشت محمدرضا پهلوی از راهپیمایی عید فطر 57 ***

راهپیمایی عید فطر 57 چنان عظیم و گسترده بود که محمدرضا پهلوی را به وحشت انداخت. فریده دیبا، مادر فرح پهلوی، درباره تاثیر راهپیمایی عید فطر بر محمدرضا پهلوی می‌نویسد: «وقتی خبر تظاهرات عظیم مردم تهران در عید فطر را به شاه دادند، شاه تصمیم گرفت خود این جمعیت را نظاره کند. وی سوار بر هلیکوپتر شد، وقتی کثرت جمعیت را دید چنان به یأس مبتلا شد که تصمیم گرفت ایران را ترک کند.»[13]

به گفته علی امینی دولت و شاه از کثرت ونظم جمعیت وحشت کرده بود. وی می‌گوید: «رژیم پهلوی دستگاهایش با هم نمی‌خواند. وقتی من به محمدرضا پهلوی گفتم آقا این دستگاه امنیت شما کارش چیست؟ گفت خاک بر سر این دستگاه، بالاخره چه کار می‌کند؟ این سازمان نتوانست تشخیص دهد این قشرهای مختلف چه کسانی هستند و آن هم با این نظم و ترتیب برای چیست.»[14]

به روایت احمدعلی مسعود انصاری، از خويشاوندان فرح ديبا و دوست نزديك و مشاور مالي رضا پهلوی٬ «تظاهرات عید فطر 57 که از قیطریه شروع شد و آن انبوه جمعیت غیرمنتظره و شعار حکومت اسلامی که همراه آن جمعیت انبوه بود و اساساً سازماندهی بی‌چون و چرایی که آن جمعیت را به قیطریه کشانده و سپس در ردیف‌های منظم به راهپیمایی در خیابان آورد، زنگ خطر بزرگی بود.» این تظاهرات یکی از عواملی بود که «روحیه‌ شاه را یک سره دگرگون کرد و حتی می‌شود این لغت را به کاربرد که آن مرد با همه ابهت و قدرتی که به آن تظاهر می کرد یک سره شکست.»[15]

***پیام امام خمینی (ره) درباره راهپیمایی عید فطر 57***

به دنبال تظاهرات سراسری مردم ایران، امام خمینی در 15 شهریور 57 پیامی صادر کرده و خواستار ادامه مبارزه شدند. در بخشی از این پیام آمده بود: «عید سعید بزرگ اسلامی را به ملت مسلمان و شجاع ایران تبریک می‏گویم. تبریک با آن همه خونریزی‌های جبارانه برای به دست آوردن راه نجات و کوشش‌های جوانمردانه در راه هدف اسلامی... فطر امسال، عید حماسه و جنبش هر چه بیشتر تمام جناح‌های ملت ایران بود؛ روزی که رشد فکری و عملی ملت را به دنیا ثابت کرد و پوچ بودن تبلیغات پردامنۀ مخالفین نهضت را ثابت نمود؛ پیوستگی تمام جناح‌ها را ثابت کرده خواستِ تمام ملت را که رفتن شاه و برچیده شدن بساط ظلم و چپاول مردم مسلمان است، با کمال صراحت اعلام نمود.

مردم مسلمان ایران به دنبال برگزاری نماز عید، دست به عبادت ارزندۀ دیگری زدند که آن فریادهای کوبنده علیه دستگاه جبار و چپاولگر برای بپا داشتن حکومت عدل اسلام است که کوشش در این راه از اعظم عبادات است، و فدایی دادن در راه آن سیرۀ انبیای عظام، خصوصاً نبی اکرم و وصی بزرگ او، امیر مؤمنان است. اینجانب از فداکاری‌های ملت ایران تشکر کرده و قدرت و عظمت او را در پناه قرآن و احکام اسلام از خداوند متعال با تضرع خواهانم... ملت عظیم‏الشأن ایران! نهضت خود را ادامه داده و هرگز سستی به خود راه ندهید، که نمی‏دهید. مطمئن باشید ـ به امید خدا ـ پیروزی و سرافرازی نزدیک است.»[16]

---

پی نوشت ها:

[1]. روزنامه کیهان 14شهریور57

[2]. روح‌الله حسینیان ،یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه .مرکز اسناد انقلاب اسلامی

تهران صص312 - 314

[3]. دفتر ادبیات انقلاب اسلامی ، خاطرات هادی غفاری، انتشارات سوره ی مهر،تهران 1374، صص280 - 283

[4]. دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی. انقلاب ایران به روایت رادیو بی‌بی‌سی .تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی .ص 247

[5] . روح‌الله حسینیان ،یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه .مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهران صص، ص 314.

[6] . ویلیام سولیوان. ماموریت در ایران. تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی .ص174/175

[7]. کتاب انقلاب اسلامی در کرمان . مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهران .ص 344

. [8]مشهد از مقاومت تا پیروزی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 310.

[9] . کتاب انقلاب اسلامی درشیراز.مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهران.ص569

.[10]روح‌الله حسینیان ،یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه .مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهران صص312 - 314

[11]. خاطرات حجت‌الاسلام سیدمهدی طاهری خرم‌آبادی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 216.

[12]. روح‌الله حسینیان ،یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه .مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهران، ص 313.

[13] . فریده دیبا. دخترم فرح. ترجمه‌ی الهه رییس فیروز، نشر به‌آفرین، تهران، 1382، ص 393

[14]. دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی. انقلاب ایران به روایت رادیو بی‌بی‌سی .تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی .ص 246

[15] .احمد علی مسعودی انصاری. پس از سقوط. موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تهران1371، ص 145

[16].صحیفه امام خمینی، جلد 3.