تحلیل و روایت تظاهرات عظیم تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷: نقطه عطفی در انقلاب اسلامی ایران

پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ تظاهرات تاسوعا و عاشورای سال 1357 (19 و 20 آذر) نه‌تنها به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تجمعات مردمی در تاریخ معاصر ایران ثبت شد، بلکه به دلیل ابعاد گسترده، نظم بی‌نظیر و پیام سیاسی صریح خود، به نقطه عطفی در مسیر پیروزی انقلاب اسلامی تبدیل گردید. این دو روز، که با ایام عزای حسینی مقارن شده بود، فرصتی بی‌بدیل برای پیوند عمیق فرهنگ عاشورایی با مبارزه سیاسی علیه رژیم پهلوی فراهم کرد. این مقاله با بازسازی رویدادهای این دو روز، تحلیل سازماندهی، شعارها، نقش رهبران دینی و تأثیرات جهانی این تظاهرات، به بررسی اهمیت تاریخی و سیاسی آن‌ها می‌پردازد.

تظاهرات روز تاسوعا (19/9/57): آغاز یک رفراندوم مردمی

صبح روز تاسوعا، مردم تهران از مناطق مختلف شهر، از جمله قیطریه، شمیرانات، بازار، خیابان‌های ناصرخسرو، نادری و دیگر نقاط، به سوی خیابان شاهرضا (انقلاب و آزادی کنونی) حرکت کردند. این حرکت عظیم، که از ساعات اولیه صبح آغاز شده بود، در حدود ساعت 9:30 در مقابل منزل آیت‌الله سید محمود طالقانی در پیچ شمیران به اوج خود رسید. آیت‌الله طالقانی، به‌عنوان یکی از رهبران برجسته انقلاب، در پیشاپیش جمعیت راهپیمایی را به سمت میدان شهیاد (آزادی کنونی) هدایت کرد [1].
در طول مسیر، گروه‌های مردمی از خیابان‌های اطراف، نظیر کوروش کبیر (شریعتی)، مجیدیه، نواب، سلسبیل، کندی (توحید)، گیشا، فردوسی و پهلوی (ولی‌عصر)، به جمع راهپیمایان پیوستند و این حرکت به سیلی خروشان تبدیل شد [1]. پلاکاردهایی که مردم حمل می‌کردند، حاوی شعارهایی چون «خمینی، انقلابی‌ترین مرد جهان»، «درود بر خمینی بت‌شکن، مرگ بر یزید قانون‌شکن» و «خمینی، خدا نگهدار تو» بود که نشان‌دهنده پیوند عمیق میان رهبری امام خمینی و احساسات انقلابی مردم بود [2].
حضور زنان، به‌ویژه با چادرهای سیاه و در صف‌های منظم، یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این راهپیمایی بود. آن‌ها با در دست داشتن عکس‌های امام خمینی و سر دادن شعارهای انقلابی، نقش مهمی در نمایش وحدت و اراده جمعی ایفا کردند [3]. این حضور گسترده نشان‌دهنده مشارکت فعال اقشار مختلف جامعه، به‌ویژه زنان، در مبارزه علیه رژیم بود.
نخستین گروه‌ها بین ساعت 11 تا 11:30 وارد میدان آزادی شدند و تا ساعت 12:10، این میدان و خیابان‌های اطراف، مانند آیزنهاور (آزادی کنونی)، مملو از جمعیت شد. تا ساعت 13:30، فاصله بین میدان شهیاد و میدان 24 اسفند (انقلاب) کاملاً پر شده بود [1]. این راهپیمایی با اقامه نماز جماعت به امامت آیت‌الله طالقانی در ساعت 14:30 به پایان رسید و مردم به تدریج متفرق شدند [1].
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این تظاهرات، قرائت قطعنامه در مسیر راهپیمایی به جای میدان آزادی بود. برای مثال، شهید آیت‌الله بهشتی در مسجد امام زمان (خیابان آیزنهاور) و شهید مفتح در میدان 24 اسفند قطعنامه را قرائت کردند [1]. این تصمیم نشان‌دهنده برنامه‌ریزی دقیق کمیته برگزاری برای حفظ نظم و انتقال پیام در نقاط مختلف بود.
نظم و انضباط مثال‌زدنی این تظاهرات، که توسط کمیته‌های مردمی و روحانیون مبارز سازماندهی شده بود، شگفتی ناظران داخلی و خارجی را برانگیخت [4]. گزارش‌ها از تعداد شرکت‌کنندگان متفاوت است، اما برخی منابع جمعیت را بین 2 تا 3 میلیون نفر تخمین زدند و ارتشبد قره‌باغی، وزیر کشور وقت، آن را بیش از 2 میلیون نفر اعلام کرد [5]. تجمعات عظیمی در نقاط مختلف تهران، از جمله میدان توحید، خیابان‌های شریعتی، هدایت، ری، قیام، امام حسین، سیدخندان و گمرک برگزار شد که نشان‌دهنده هماهنگی بالای کمیته برگزاری بود [1].
در سایر شهرهای ایران نیز تظاهرات باشکوهی برگزار شد که فضای عزاداری تاسوعا را به مبارزه‌ای سیاسی علیه رژیم پهلوی پیوند داد. این هماهنگی سراسری، نشانه‌ای از عمق نفوذ انقلاب در میان اقشار مختلف جامعه بود [1].

تظاهرات روز عاشورا (20/9/57): اوج خروش انقلابی

تظاهرات عاشورای 1357 با شدت و گستردگی بیشتری نسبت به روز تاسوعا برگزار شد. مردم تهران بار دیگر از نقاط مختلف شهر به سمت خیابان‌های انقلاب و آزادی حرکت کردند، اما این بار با شعارهای تندتر و جمعیتی انبوه‌تر [6]. کمیته برگزاری با آمادگی بیشتر و استفاده از تجهیزات صوتی مناسب، این حرکت را هدایت کرد [6].
حدود ساعت 10 صبح، بیش از 100 هزار نفر در میدان آزادی تجمع کردند و خودرویی با مارک انتظامات مشغول نصب بلندگو بود. همزمان، بیش از یک میلیون نفر از میدان 24 اسفند به سمت میدان شهیاد در حرکت بودند [6]. گروه‌های دیگر از خیابان کوروش (شریعتی)، بازار و سرچشمه با عکس‌های امام خمینی و شعارهایی مانند «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» و «مرگ بر شاه» به سوی پیچ شمیران می‌رفتند [6].
شعارهای این روز مستقیماً رژیم و شخص شاه را هدف قرار دادند. برای مثال، شعارهایی مانند «به گفته‌ی خمینی، این شاه آمریکایی اعدام باید گردد» و «جنگ مسلحانه تنها راه رهایی» نشان‌دهنده تغییر لحن از تاسوعا به عاشورا بود [6]. در برخی نقاط، مانند میدان 25 شهریور (شهدای هفتم تیر)، حوادثی مانند تیراندازی خودروی ارتشی گزارش شد که نشان‌دهنده تلاش رژیم برای سرکوب بود، اما این اقدامات نتوانست اراده مردم را تضعیف کند [6].
قطعنامه راهپیمایی عاشورا، که توسط حجت‌الاسلام ناطق نوری در میدان آزادی قرائت شد، شامل 17 بند بود که خواسته‌هایی چون رهبری امام خمینی، برچیدن رژیم سلطنتی، برقراری حکومت اسلامی و رد هرگونه استعمار را مطرح می‌کرد [6]. این قطعنامه، که به‌عنوان بیانیه‌ای رسمی از اهداف انقلاب شناخته شد، با تأیید گسترده مردم همراه شد و راهپیمایی در حدود ساعت 14 پایان یافت [6].
آمار شرکت‌کنندگان در این روز نیز متفاوت است، اما تخمین‌ها از حضور حداقل 2.5 میلیون نفر در تهران حکایت دارد [7]. در شهرهای دیگر، جمعیت‌های قابل‌توجهی، گاهی نزدیک به کل جمعیت شهر، در تظاهرات شرکت کردند [7]. این مشارکت گسترده، تظاهرات عاشورا را به نمادی از وحدت ملی و اراده جمعی علیه رژیم تبدیل کرد.

تحلیل سازماندهی و نقش رهبران دینی

نظم و انضباط این تظاهرات، که توسط کمیته‌های مردمی و روحانیون مبارز سازماندهی شده بود، یکی از عوامل کلیدی موفقیت آن بود. حجت‌الاسلام انصاریان در خاطرات خود به برنامه‌ریزی دقیق اشاره می‌کند: «گروه‌های امدادی برای زخمیان، شعاردهندگان و پلاکاردها از قبل آماده شده بود. مردم با نظم خود و با کمک انتظامات محلی، این حرکت عظیم را به سرانجام رساندند» [8]. این نظم، که از مساجد و محله‌ها سرچشمه می‌گرفت، نشان‌دهنده ریشه‌دار بودن انقلاب در بطن جامعه بود.
نقش روحانیون مبارز، مانند آیت‌الله طالقانی، شهید بهشتی، شهید مفتح و حجت‌الاسلام ناطق نوری، در هدایت و انگیزه‌بخشی به مردم غیرقابل‌انکار بود. حجت‌الاسلام محلاتی درباره تغییر استراتژی در روز عاشورا می‌گوید: «در تاسوعا شعارهای تند ممنوع بود، اما شب عاشورا تصمیم گرفتیم شعار مرگ بر شاه را مطرح کنیم و هر یک از روحانیون مبارز مسئول هدایت شعارها در مناطق مختلف شدیم» [9]. این تصمیم نشان‌دهنده درک دقیق رهبران انقلاب از ضرورت تشدید مبارزه در لحظه مناسب بود.
حجت‌الاسلام ناطق نوری نیز نقش خود را این‌گونه توصیف می‌کند: «در میدان آزادی، وقتی شعارها بی‌روح بود، بلندگو را گرفتم و شعار مرگ بر شاه را سر دادم. موج این شعار کل میدان را فرا گرفت و احساسات مردم برانگیخته شد» [10]. این اقدامات نشان‌دهنده توانایی رهبران در برانگیختن احساسات مردمی و هدایت آن‌ها به سمت اهداف انقلابی بود.

تأثیرات جهانی و پیام امام خمینی

تظاهرات تاسوعا و عاشورا نه‌تنها در ایران، بلکه در سطح جهانی نیز بازتاب گسترده‌ای داشت. رسانه‌های بین‌المللی این راهپیمایی‌ها را بزرگ‌ترین تجمعات تاریخ معاصر نامیدند و گزارش‌های مفصلی از آن منتشر کردند [11]. این رویداد به‌عنوان رفراندومی عمومی علیه رژیم پهلوی شناخته شد و مشروعیت رژیم را در چشم جهانیان به چالش کشید.
امام خمینی در روز عاشورا (20 آذر) در جمع ایرانیان مقیم خارج فرمودند: «تظاهرات این دو روز راه هرگونه عذر را بست. این رفراندوم ثابت کرد که شاه قانونی نیست و ملت او را نمی‌خواهد» [12]. ایشان روز بعد در پیامی به ملت ایران تأکید کردند: «این راهپیمایی عظیم پیام ملت ایران را به جهانیان رساند و تبلیغات رژیم را خنثی کرد. هر کشوری که از شاه حمایت کند، از نفت ایران محروم خواهد شد» [13]. این پیام نه‌تنها به تقویت روحیه مردم ایران کمک کرد، بلکه هشداری جدی به حامیان بین‌المللی رژیم پهلوی بود.

نتیجه‌گیری

تظاهرات تاسوعا و عاشورای 1357 به دلیل ابعاد گسترده، نظم بی‌نظیر، شعارهای صریح و مشارکت اقشار مختلف جامعه، به یکی از نقاط عطف انقلاب اسلامی تبدیل شد. این رویداد نه‌تنها نشان‌دهنده وحدت ملی و اراده جمعی برای سرنگونی رژیم پهلوی بود، بلکه با پیوند عمیق با فرهنگ عاشورایی، روحیه مبارزه و مقاومت را در میان مردم تقویت کرد. نقش روحانیون مبارز و کمیته‌های مردمی در سازماندهی این تظاهرات، همراه با پیام‌های قاطع امام خمینی، این حرکت را به نمادی از پیروزی اراده ملت بر استبداد تبدیل کرد. بازتاب جهانی این تظاهرات نیز نشان داد که انقلاب اسلامی ایران نه‌تنها یک حرکت داخلی، بلکه پدیده‌ای با تأثیرات جهانی بود.

[1] منصور خلیلی، محرم 1357 به روایت اسناد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1388، ص 62.
[2] همان، ص 62.
[3] روزنامه کیهان، 16 دی 1357، ص 7.
[4] ویلیام سولیوان، مأموریت در ایران، ترجمه محمود شرقی، تهران: انتشارات هفته، چ اول، 1361، ص 149.
[5] یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه، ص 567.
[6] همان، ص 577-588.
[7] منصور خلیلی، محرم 1357 به روایت اسناد، ص 72.
[8] خاطرات شیخ حسین انصاریان، تدوین: محمدرضا دهقانی اشکذری، دکتر حمید کرمی‌پور، رحیم نیکبخت، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 159-161.
[9] خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 103-104.
[10] خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص 139-140.
[11] روزنامه آیندگان، 17 دی 1357، ص 12.
[12] صحیفه امام، ج 5، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 211-212.
[13] همان، ص 222-221.